* वसन्तपञ्चमी *

'वसन्त: आगामी’ इति सूचनां प्राप्य अग्रे वर्धिष्यमाणस्य मनोजस्य रम्यभाव: समीपे क्रियताम्, अनुभूयतामित्यर्थ:। अनेन शिशिरर्तौ मान्यमाना सेयं वसन्तपञ्चमी भाविनो वसन्तस्य सूचनामात्रमिति सूच्यते। गायनै: (गायकै:) रसज्ञै:, सूरिभि: (चतुरै:) च संततं व्याप्तं संगीतसमाजं प्राप्य वसन्तरागगीति: श्रूयताम्। गायनकुलपतीनां गृहे तद्दिनभाविनो वसन्तसंगीतसमाजस्य सूचनमेतत्। नवगीतिच्छटा होलिकासम्बन्धिगीतीनामानन्द:, 'वसन्ती’ 'फागुनिया’ इति प्रसिद्धानां रञ्जितपटानां शोभा च, तत आरभ्यैव जायते इति प्रतीयताम्। पञ्चसंख्याकान् (समस्तानिति यावत्) कामशरान् रसिकेषु किञ्चित् न्यञ्चयन्तीव नमयन्तीव सेयं वसन्तपञ्चमी। होलिकाद्युत्सवेषु कामबाणा: पूर्णतया रसिकसमाजे संचलिष्यन्ति। वसन्तपञ्चम्यां तु ते कामिलक्ष्ये किञ्चिदावर्जिता भवन्तीति वसन्तारम्भ: सूचित:॥१॥

* सूर्यसप्तमीमेलक: *

तत्र मेलकानां संनिवेशक्रमो निदर्श्यते पूर्वं हस्तिन:

सौवर्णतन्तुभि: ('कलाबत्तू’) व्याप्तानां ('कारचोबी’कार्यखचितानाम्) वसनानां धारका:। कन्धरासु ग्रीवासु। दन्तेषु विभासित: सवर्णवलयसमूहो येषाम्, हस्तिनां दीर्घेषु दन्तेषु मध्ये मध्ये सुवर्णवलया: परिधाप्यन्ते तद्युक्ता इत्यर्थ:। हेमकिङ्किणीभि: सुवर्ण-घण्टिकाभिर्झङ्कारकरा: ये आयन्ते आगच्छन्ति। आ-अय्। अलिके ललाटे लम्बितमुक्तासमूहां- सुवर्णश्रियं ('सिरी’ हस्तिन: शिरोभूषणम्) धारयन्त: गण्डयो: कपोलयोर्मदजलधारका:॥२॥

चण्डकर.--सूर्यमण्डलप्रकाशं स्थगयन्ति आच्छादयन्ति। नानारङ्गैश्चित्रितस्य कपोलमण्डलस्य शोभाधारिण: अमी गैरिकादिधातूनां रङ्गै: शोभितानां शृङ्गाणां शोभां दर्शयन्ते, अग्रे उत्प्रेक्षिष्यमाणस्य पर्वतत्वस्य साधकम्। इमे कर्णतालं न दोलयन्ति किन्तु द्वौ पक्षौ प्रकम्प्य - 'वयं पक्षच्छेदकस्य इन्द्रस्य विरुद्धपक्षधारिण: पक्षधरा: पर्वता: स्म:’ इति सूचयन्ति॥३॥

राजद्वारे प्राप्ता ये मदात् मस्तकं घूर्णयन्ति (गजस्वभाव:)। अरे: चक्रं व्यूहम्। दिग्वारण. इमे गजा दिग्गजानां गर्वं दूरीकर्तुं धावन्ति तदा आधोरणास्तान् शृङ्खलया बध्नन्ति। इमेऽपि मर्यादां ज्ञात्वा शृङ्खलाबन्धं सहन्ते, अन्यथा एषामग्रे का वराकी शृङ्खलेति भाव:। शुण्डावारि.-घनास्तु समुद्राज्जलं यदा गृह्णन्ति तदैव वर्षन्तीति समुद्राधीना:। इमे तु समुद्रमपि शुण्डाफूत्कारजलेन भरन्तीति घन-गर्वहारका:। ऊढ: धृत: पञ्चरङ्गध्वजो यै:। गाढं धृत: रणस्य रङ्ग: अनुरागो यै:॥४॥

छप्पय

उद्भरयन्ती पूरयन्ती। 'बृंहितं करिगर्जितम्’। तारापथं गगनमपि तरलयितुं चलयितुम्। घनसमा मेघसदृशी॥ ५॥

* उष्ट्रा: *

सुन्दरै: सुवर्णसूचिकार्यै: (जरदोजी काम, कसीदा) विचित्रशोभाधारकान् मनोहरान् मखमल्लस्य (मखमल) परिस्तोमान् कुथान् (पृष्ठास्तरणानि) ये अधारयन्। भृशं भूषणै: दीप्यमाना:, अग्रपटबन्धम् (मुखमारभ्य वक्ष:पर्यन्तलम्बिनम्) धारयन्त:। पार्श्वत: उभयपार्श्वयो: लम्बमानकौशेयगुच्छा: (उष्ट्राणां पृष्ठे नानावर्णा गुच्छका उभयतो लम्बन्ते, यथा हस्तिनां घण्टा:)। पात्रान्नो.-जलपूर्णं पात्रमादाय पृष्ठे स्थीयते, तथापि जलबिन्दुरेकोपि पात्रान्न पततीत्युष्ट्राणां गतिकौशलम्। जानुधृतै: वलयै: ('नेवरी’) शब्दस्य सिन्धुमिव अवमन्, अतिशब्दमकुर्वन्नित्यर्थ:। मञ्जुमेलके प्रशंसनीया:॥ ६॥

* अश्वा: *

चञ्चलं यथा स्यात्तथा उत्क्षिप्य (उत्थाप्य) मुहुग्रीवाम् अवकुञ्चयन्ति (मोटयन्ति)। मुखम् उन्नमयन्त: पश्यतां लोचनं वशयन्ति। 'फुर फुर’ इति शब्देन मुखरं प्रोथपुटं (नासापुटम्) उन्नमय्य वहन्त: ये परितो मुखफेनै: पूरयन्ति। उत्तरङ्गयन्त: (प्रकारविशेषेण चालयन्त:), चञ्चलेन नेत्रप्रान्तेन लोकानां प्रतारणमिवाचरन्ति। पादत्रयवर्णिताश्चेष्टास्तुरगस्वभाव:। कीलितकुरङ्गा: गमनजवेन स्तब्धीकृत-हरिणा:॥ ७॥

चिक्कणं स्निग्धम् अत एव चमत्कृतियुक्तं येषां वपु: चञ्चति शोभते। तत्रोत्प्रेक्षते- मन्ये, अङ्गेषु वेगस्य तरङ्गा वारं वारं संचरन्ति। तार्क्ष्यस्य वेग - कथां श्रुत्वा चञ्चलितकर्णा ये तं पराजेतुमिव अग्रपादाभ्यां रवे उच्छलन्ति। घोरया कठिनया वल्गया (लगाम) बद्धा अपि ये पवनविरुद्धस्य आहवस्य (युद्धस्य) लालसां न त्यजन्ति, वेगविषये पवनेन साकं योद्धुमिच्छन्तीत्यर्थ:। दिनभर्तु: सूर्यस्य वृद्धा: अर्वन्त: घोटका: अस्मदग्रे के ? न किमपि वस्तु। इति कुप्यन्तो मुखे लोहं चर्वयन्ति। 'लोहकविका’ चर्वणे कोपो हेतुरुत्प्रेक्ष्यते। 'दिनभर्तृ’ पदेन-दिनपूरणं तस्य कर्तव्यम्। अत एव निरन्तरमविश्रम्य घोटकान् परिचालयति। एवंविधस्य आपद्ग्रस्तस्य ('बेगारी’) श्रमकर्षिता वृद्धा घोटका: के वराका इति अवधीरणातिशयो ध्वन्यते॥ ८॥

घोटकानां शृङ्गार:

सुवर्णस्य हंसका:, 'हंसक: पादकटक:’। अग्रवर्तिनो: जानुनोर्मध्ये रणद्वलया: 'नेवरी’। उल्लोठति इतस्तत: परिचलति। पुच्छे तनूरुहग्रथितानि सुन्दराणि रत्नानि लम्बन्ते। चलन् गमनसंरम्भेण कम्पमान: उत्तंस: (कलँगी)। स्कन्धस्योपरि कन्धरायाम् ('अयाल’) तन्तुभि: मूर्द्धजेषु स्यूता ग्रथिता:। रत्नधारणेन वयं रत्नाकराज्जाता: (उच्चै: श्रवस: सहोदरा:) इति सूचयन्त इव रत्नभूता हया:॥ ९॥

छप्पय

झम् झम् इति रवेण मुखरा: संग्रामभरधारणे निपुणाश्च, संग्रामस्य सर्वस्वमित्याशय:। मुखे लीन: खलीन: कविका (लगामाग्र-लोहभाग:) येषां ते। तिर्यगुपयन्ति सरलं गच्छन्त: सहसैव तिर्यक्परिचलन्ति। ये कविकां खलीनम् अनिशम् उदस्य (उच्चै:कृत्य) कविकामितशोभावहा: कविवर्णनीयशोभाढ्या: (भवन्ति)। वाजि. वाजिकुलश्रेष्ठ:॥ १०॥

* रथा: *

येषां रथानामुपरि मृदुलस्य महार्हमखमल्लस्य आवरणमस्ति। गुल्मकस्य 'छतरी’ इति ख्यातस्य अन्त: मनोहारिण: सौवर्णवल्लरीविताना: ('सुनहरी झालर’) सन्ति। सर्वविधसज्जाया: ('सामग्र्या:’) संविधानं येषु। उपधानेन सहिता:, मौलिदेशे सुवर्णकलशेन शोभमाना:। संपूरित: संग्रामश्रियो मनोरथो यै:। निर्ययु: अथ अन्तरे, अथ एतदन्तरे मानमहीशस्य रथा निर्ययुरित्यन्वय:। रथा रथा इति त्रिर्यमकम्॥११॥

* श्रीसूर्यदेवस्य रथ: *

काञ्चननिर्मिता चारुचूडा (शिखरदेश:) यस्य ईदृशं रथमधिरुह्य जयपुरेन्द्र: सूर्यदेवस्य अभ्यागमाय संमुखस्वागताय ('अगवानी’) राजमार्गे यातीति दृश्यताम्। जयपुरस्य पूर्वदिशात: सूर्यस्य रथ:, राज्ञ: संमुखमुपैति इति वीक्ष्यताम्। सुवर्णचूडामण्डितं तुरंगरथमारुह्य नगरात् जयपुरेन्द्र: स्वागताय चलति, द्वितीयत: सूर्यदेवस्य रथो गालवाश्रमादायाति, रामगञ्जनिकटे च द्वयो: सान्निध्यं भवतीति तद्दिनघटना सूचिता। मेलके संघीभूतानां तूर्याणां (वाद्यानाम्) मधुरमनोहररवै: पूर्यमाणा: दिश: यस्यां सा। तूर्यपूर्य सूर्येति प्रासा:॥१२॥

फाल्गुनाऽऽरम्भ:

तस्य शोभा

काञ्चनारवृक्षे कलिकाकुलस्य (कुड्मलसमूहस्य) अनिवर्चनीया शोभा। समिद्धे पुष्पिते सहकारे पिकपुञ्जस्य आरवा: (कूजितानि) श्रूयन्ते। नवगीतिच्छटा होलिकासम्बन्धिगीतिशोभा। पिष्टातक: (गुलाल), रङ्ग: रङ्गमिश्रितजलं च तयो:, पिष्टातकरङ्गस्य घनघटेव घटा वा लोकस्य शुचं (शोकम्) निरस्य शोभते॥ १३॥

* होलिकोत्सव: *

चञ्चरीककुले भ्रमरसमूहे मोदरसा: प्रमोदातिशया: चीयन्ते वर्द्धन्ते। समीयन्ते समवेता भवन्ति। मन्मथस्य महिमान: सर्वविधा: शक्तयो मनस्येव मीयन्ते ज्ञायन्ते, न वाचा उद्घाटनस्यावश्यकता। 'सरघा मधुमक्षिका’। वासन्त्य एव वासन्तिका:, रसिकेन एतादृश्यो नवलतिका दृष्ट्यैव पीयन्ते सातिशयं निरीक्ष्यन्ते। नायिकाविषयकमाकूतं स्पष्टं मार्मिकाणाम्॥१४॥

निभृतं यथा तथा अवष्टम्भते स्थिरा भवति। माधवीलतासु आश्लेषे सुखं प्राप्य [अर्थात् माधवीपरिरम्भणेन सुरभित:] मलयानिल: लोकानां मादनकार्यारम्भे विलम्बं न करोति। रसिकानां मनसि निभृतनिलीना गुप्तं स्थिता भावच्छटा नवीनां (कामानुकूलां) रुचिम् अवलम्बते॥१५॥

इन्दो: सुन्दराणां मरीचीनां (किरणानाम्) विभा समन्ताद्भाति। आम्रादीनां सुगन्धितरसस्राविणी वायुलहरी। क्वचित् कुसुमसारस्य ('इत्रस्य’) गन्ध:, कुत्रचित् पुष्पहार:, एकत: पान-शय्यादिविहारोचितवस्तूनां संहति: अनिह्नवा (प्रकटा) भाति। अपरत: कुसुम्भरङ्गस्य पिष्टातकस्य च सज्जा (सामग्री) (अस्ति)। पुर: अग्रे च, जनितमनोभवा सुन्दरीणां गीति: सज्जा (संनद्धा उपस्थिताऽस्ति)। अत एव सेयं नवा नवा सामग्री॥ १६॥

* राधाकृष्णयो रङ्गहोलिका *

प्रेयसी श्रीराधिका। सरस: सारङ्गनामा रागविशेष:। मनोवृत्ति: रङ्गमयी अनुरागयुक्ता भासते॥१७॥

पिष्टातकपूररूपा घनघोरा घटा प्रमदावनस्य मध्ये सर्वत: तिरोदधाति सर्वदिश: आच्छादय-तीत्यर्थ:। अनुरागेण, रसेन (आनन्देन), रागेण गीतिरागेण च भृता व्रजनारीणां मण्डली परस्परं रङ्गनिक्षेपक्रीडां कुर्वती मुदं ददाति। वामलोचनानाम् अन्तराले मध्यभागे धृत: निपुणोऽपि दयित: श्रीकृष्ण: तासां वशं गच्छति। अङ्गनाभि: रङ्गनालिका-(पिचकारी)- द्वारा आकुलीकृत: अङ्गनान्त: अङ्गनस्य (चतुष्कस्य) मध्ये मौनम् आस्थित: शोभते॥ १८॥

मोदभरेण मेदुरं सान्द्रस्निग्धं गोपीवृन्दम् इत: उदेति। अभिमुखं च गोपानां मण्डली। अभित: उभयत: चूर्णस्य ('गुलाल’) मुष्टिम् अवपूर्य क्षिपन्ति। मोदमत्ता: केपि (गोपीषु केचिदपि) न उदासते तटस्था न भवन्ति, अपि तु सर्व एव चूर्णादिक्षेपे संलग्ना भवन्तीत्यर्थ:। विसृजन्ति क्षिपन्ति। शोभा: (सर्वा अपि) संमुखम् आसते इव। मन्ये जगत: सर्वा अपि शोभा: संमुखगता: सन्तीति त्वं पश्येत्याशय:। रङ्गभरेण आपूर्णेषु चूर्णघटारूपदुर्दिनेषु (मेघच्छन्नदिनेषु) राधाया: पूर्णमुखचन्द्रस्य विभा भासते। यथा मेघाऽऽच्छन्नशुक्लपक्षे घनघटान्तरितस्य चन्द्रस्य शोभा भवति, तथा रङ्गगुलालघटाया मध्ये राधिकाया मुखचन्द्रस्य शोभा भवतीत्याशय:॥ १९॥

नवबालानां महति महोत्सवे मण्डनादिका सेयं लीला। चेलाञ्चलेन छन्ना: (बाला:) रङ्गजलस्य समन्तत: अभिषेकात्पटेन संभिन्ना अत्याशिलष्टा: सत्य:, रङ्गक्रीडामहोत्सवे भूय: विभान्ति। सूक्ष्मं पट्टवस्त्रं जलक्षेपान्नारीणामङ्गेषु सुतरां निलीनं भवति, येन सुन्दराङ्ग्यस्ता: सुतरां भान्तीत्याशय:। ता: (बाला:) मोदेन उन्मदानि मदनविलासेन च भृतानि अङ्गानि दोलाक्रीडोत्सवे अवलालयन्ति मोहकशैल्या संचालयन्ति। वसन्तेपि दोलाक्रीडेति रसिकसंप्रदाय:। अत एव लावण्यलीलारसज्ञ: को वा जन: होलामहोत्सवे स्वमानसं दोलामधिरूढमिव न दधाति, अपि तु सर्वस्यापि मानसं मदनविलासेन दोलायितं भावतीत्यर्थ:॥२०॥

* मधुकरान्योक्ति: *

स्वाभाविकसुगन्धेन सुखकारको यो मन्दपवनस्तेन। निरर्गलं प्रतिबन्धकशून्यम्। कुसुमविकास: शिलष्ट:। निरोधात् निग्रहात् विद्रोहितया चञ्चलमिदं मानसं नयन् प्रतीक्षापरस्त्वम् इयन्तं समयं नीतवान्। हे भ्रमर! सांप्रतं तव गुञ्जनेन किम्, निकुञ्जे तव नवीनं मङ्गलं जयतु॥२१॥

पिष्टातकस्य रङ्गयुक्ता घटा। रङ्गेण च्छुरित: सिक्त:, अत एव आर्द्र: पट: यस्या: एवंविधा रसिकानां मण्डली दृश्यताम्। घोरढक्का-(डफ)-सहकृता दूरीकृतबाधासमूहा (निर्बाधा) रसिकानां गीति: (नवसभ्यमानिनामरुन्तुदा होलिगीति:) अवधार्यताम्। अद्य (अस्मिन्दिने तु) प्रेम्णा दत्तं, मित्रमण्डलीगतं भङ्गादि पानकं न वार्यताम्। हे सुधारक! त्वं धर्मधुराया धारकोऽसि, परं हे सख्ेा! अद्य समेहि मित्रमण्डल्यां समवेतो भव। सुधारकेण त्वया स्नेहसुधाधारकत्वं स्वीक्रियताम्। अन्यान्येव दिनानि तव गौरवघोषणार्थं बहूनि सन्ति। अद्य तु जनानां स्नेहसुधां स्वीकुरु। ततश्च स्नेहपुरस्सरं दत्तमद्यपात्रमिदं पानकं तु न निवारयेति सुधारकमहाभागं प्रति प्रार्थना॥ २२॥

मण्डलीस्थितै: मित्रै: कृतं होलिकावर्णनम्

* चतस्रो भाषा: *

उर्दूपण्डितो मुन्शी आह-- मौसिमे बहार देख खोला मुँह बुलबुलों ने

आतिशये हिज्र का निकाला इश्क ने शोला *

व्रजभाषाभिज्ञो रसज्ञो ब्रूते-- दूधिया छनाओ यार! नीठ नरचोला मिल्यो

बोलाभर पीकें फिर बोलो बस बंभोला+।

जयपुरीयो रसिक: संलपति-- आओला कदेक, कद गाओला रँगीली फाग,

ढोला! कद गोरीजी ने हिवड़ै लगाओला -..

संस्कृतज्ञो मार्मिक: कथयति-- मानिनामनङ्गेनाऽद्य दोलामधिनीतं मनो

नो लास्यं दधाति रसिकानां किमसौ होला ?॥ २३॥

*वसन्तसमयं वीक्ष्य 'बुलबुल’ पक्षिभि: कूजनमारब्धम्। वियोगिनां कृते, प्रेम्णा विरहरूपस्याऽग्रेर्ज्वाला नि:सारिता। वसन्तकृतोद्दीपनेन विरहिणो दग्धा इव भवन्तीत्याशय:। दुग्धमिश्रां भङ्गां सज्जय, काठिन्येन नरशरीरमिदं लब्धम्। 'बोला’ (आबखोरा’ पात्रविशेष:), तन्मात्रां भङ्गां पीत्वा शिवं रट।

-.. कदा आगमिष्यसि, रागसंवर्द्धिका होलिगीती: कदा गास्यसि, हे प्रियतम! प्रियतमां कदा वक्षसि योजयिष्यसि। अनङ्गेन अद्य मानिनामपि मन: दोलायितं कृतम्। अत एव असौ होला किं रसिकानां लास्यम् (हर्षमित्यर्थ:) नो दधाति?, अपि त्ववश्यं करोतीत्याशय:॥२३॥

[रसिकवयस्यानामेव कृते सक्षमाप्रार्थनम्]

ते अवलग्ने कटिदेशे मम एष बाहुपाशो निधीयताम्। मम कामनाम् अधिकं यदि न स्वीकरोषि, तर्हि उन्नतस्तनशालिनि! एतन्मम वचनमेव क्रियताम्। मनुष्येत्युक्त्या मनुष्यमात्रस्य साम्प्रतं मनसि दोलायितभाव:, यस्तु देव: पशुर्वा स्यात्तस्याऽन्या कथेति सूच्यते। चोलिका कञ्चुलिका॥२४॥

असंनहनं संनाहरहितं विलुलितमित्यर्थ:। तन्वाम् अङ्गे निबिडं यथा स्यात्तथा निषक्ता शिलष्टा। मञ्जुना मनोहरेण अथ शिञ्जारवमुखरेण च करेण मम मदवर्द्धकं वर्णचूर्णम् ('गुलाल’) किं क्षिपसि॥ २५॥

मधुयामिनी वासन्तिकी चैत्री वा रात्रि:। माधवीलतानाम् अयं गन्ध: मनसि निरुध्यते स्थिरो भवति। मधुरा वसन्तेन मधुरा मृगाङ्कस्य ज्योत्स्ना:। पुष्पवती अहम् इति कृत्वा त्वं मां न अनुरञ्जयसे प्रीणयसि। धर्मशास्त्रे पुष्पवत्या सह शयनं निषिद्धम्, अत एव शयनात्प्रतीपं रतिकर्मवशाज्जागरणं केन वा निषिद्धं स्यादित्याशय:॥ २६॥

* शीतलाष्टमी *

बाईजीमन्दिरे (बाईसीवालामन्दिरे) गृहीतवरवधूरूपाणां स्त्रीणां वैवाहिककौतुकानि, मध्याह्ने च रामनिवासे स्वैरलीलाश्च लास्यलीलापदेन बोद्धव्या:। नीतलावण्यानि लावण्ययुक्तानि महिलाकु-लानि॥२७॥

* गणगौरी *

सुरङ्गवेषेण भूषिताभि: सुचारुतनुभि: पौरस्त्रीभिर्मेलकदर्शनार्थं निरुद्धानि बहुभवनानि यस्यां सा (जयनगरी)। नितम्बिनीपदेन स्थाननिरोधेऽभिप्राय: सूचित इति परिकराङ्कुर:। प्रान्तरे नगरपर्यन्तभागे सुमितानां पुष्पितानां सहकारतरूणां गन्धयुक्ता, अत एव उद्दीपित: मनोजवह्निर्येन एवंविधो वासन्तिक: पवनो यस्यां सा (नगरी)। प्रतिगृहम् आदृत: (स्वीकृत:) घृतपूर-(घेवर)-समूहो यस्यां सा। सुखितानां संयोगिजनानां चित्तस्य चिन्तालवं लुनाति या। सुन्दरीगणेन वन्दनीयाया गणगौर्या गुणगौरवात् जयपुरी पूर्वोक्तरूपेण सर्वेषां सौख्यानां सवना जनयित्री भाति। लवना सवना, उभयत्र नन्द्यादित्वाल्ल्यु:॥२८॥

* मेलकम् *

आम्बेरचतुष्पटी-(चौपड़-)-चमत्कारं वीक्ष्य तदनन्तरं त्रिपोलियापरिसरो दर्शनीय इत्यर्थ:। गायन्तीनां सुन्दरीणां संहति: (समूह:) अखेदं (सानन्दम्) दृशि नेया (दर्शनीया)। चतुरङ्गणे 'चौगान’ मध्ये धावतामुच्छलतां च गजतुरगाणां कौतुकम् आ-ईक्ष्य, चक्रिका ('चकरी’) प्रचालनस्य चमत्कृति: उपेया उपगन्तव्या, दर्शनीयेत्याशय:। 'चक्रिका’ प्रचालनपाटवेनैव राजतो जीविकामुपभञ्जाना: कर्मचारिण: त्रितलचतुस्तलपर्यन्तं स्वहस्तधृतगुणेन चक्रिकां प्रचाल्य 'गुल्मटिका’(बुर्ज) स्थिताय जयपुरेन्द्राय स्वगुणपरिचयं तद्दिने ददतीति घटना सूच्यते। प्रशस्तगुणयुक्तेन गणगौरीगोपुरेण (तन्नामकपुरद्वारद्वारा) चतुरङ्गणगतै: भवद्भि: गौरीभिरुपगेया सेयं गणगौरी संनिधातव्या दर्शनीयेत्याशय:। पुराणवसतिवास्तव्येन कविना स्वानुकूलो मेलकदर्शनक्रमो वर्णित:॥ २९॥

* नानास्थानेषु स्थिता जना मेलकं नानारूपेण वर्णयन्ति *

चतस्रो भाषा:

ब्रजभाषया रसिक: कश्चिदाह--

उर्दूभाषाऽभिज्ञ: सोत्प्रेक्षं ब्रूते--

संस्कृतज्ञ: सालङ्कारमाचष्टे--

अङ्गने अट्टालिकायां गृहपृष्ठे विटङ्के चित्रशालायां च पुरवासिन्यश्चन्द्रमुख्य: सामारूढ़ा:। * स्त्रीणां नानाविधवर्णानि वस्राणि दृष्ट्वा उर्दूज्ञो ब्रूते- 'सर्वविधरङ्गाणामद्य संमेलनसभा संजाताऽस्ति, पश्य तावत्’। मन्येहं वैभवशालिन: कस्यचिदारामस्य नानारङ्गरमणीया पुष्पवीथिकाऽस्ति।

-.. वसन्तसमागमात् सुखसाररूपो भवन् पूर्वं कोरकयुक्त: कामतरु: साम्प्रतं विकसत्कुसुमधारी जात:। मेलके तथाविधान्युद्दीपनानि संमिलितानि यै: किल पूर्वं मुकुलसनाथोऽपि कामवृक्ष: साम्प्रतं विकसितकुसुमयुक्तो जात इत्याशय:। + तात! मेलकेऽतीव जनसंमर्द: संजात:, अत एव अस्यां त्रिद्वारिकायां वातायनमुद्घाट्य गणगौरीयात्रां पश्य &॥३०॥

सौरभप्रचुरे राजगृहोपवने वरं 'बादरमहल’ इति प्रसिद्धं हर्म्यं मोदं दधाति। प्रतिदिन-नियमितहरित-पीतादि-राजसदृशरङ्गपटधारिण: सभासदा: (भूम्यधिकारिणष्ठक्कुरा:) पर्यन्तत: श्रेणीबद्धा: स्थिता:, मध्ये च अनुपमे रत्नजटिते सिंहासने माधवेन्द्रो भाति। मदवशादिव मन्दमन्दगामी सुखद: पवनो वाति, सभायां वारवधूनां नर्तनं दृष्ट्वा लोकानां मन: अपि मत्ततां गच्छति। एवं जयपुरेन्द्रस्य अङ्गने गणगौरीमहोत्सवसभायां सहकारसुरभिमारुताद्युद्दीपिता प्राकृतिकशोभा भाति॥ ३१॥

'चन्द्रमहल’ प्रासादस्य संमुखत:, मध्यभागे बादरमहलं यावत् जलयन्त्रश्रेणि:, तदुभयतश्च मर्मरपाषाणनिर्मितं परमसुन्दरं विशालं कुट्टिमम्। तयोर्मध्ये एकेन कुट्टिमेन सुखशिविकामारुह्य जयपुरपुरन्दर: प्रयाति। द्वितीयेन कुट्टिमेन सामन्ताश्चलन्ति, अयं किल यात्रानिवेश:। तत्र जयपुरेन्द्रस्य पृष्ठभागे राज्ञ: परिजना: ('चेला’ प्रभृतय:)चलन्ति। पार्श्वत: अर्थात् पार्श्वस्य द्वितीये कुट्टिमे रञ्जितवस्रयुक्ता: सामन्ता:, प्रयान्तो भान्ति। राज्ञ: अग्रभागे च दण्ड-चामर-छत्र-धारिणश्चलन्ति। राज्ञ: संमुखभागे च वारवधूनां पङ्क्ति: स्थापितास्ति। द्वयो: कुट्टिमयोर्मध्यभागे गगनचुम्बिन्यो जलयन्त्रधारा: शोभन्ते। जलयन्त्राणां परितश्च अन्यापेक्षया विशेषयुक्ता: चन्द्रभास: ('महताब’इति प्रसिद्धाश्चन्द्रज्योत्स्नाविडम्बिन्योऽग्नि-चूर्णदीपिका:) ज्वलन्ति। एवंप्रकारेण निवासहर्म्यात् वारिदमहलं प्रति गच्छन् जयपुरेन्द्र: सकलराजस्था-नाऽतिशयित: कविभि: सादरं विलोकित:। सामन्ता: सुरञ्जिता:, सुविशेषिता:, उभयत्र पादान्तरेऽ-च्परत्वाद्विसर्गलोप:॥३२॥

* रामनवमीमेलकम् *

अस्मिन्मेलके ग्राम्यजनानामेव विशेषत: समवायस्तमेवाह-- मर्दलम् 'तबलान्तर्गत’ बाँया इति प्रसिद्धम्। कलं कांस्यपात्रवाद्यम् आघ्नन्ति ताडयन्ति इति दृश्यताम्। आङो यमहनेति न शङ्क्यम्, अकर्मकादित्यनुवृत्ते:। कटिं विलक्षणरूपेण परिचालयन्तो नृत्यन्तीति। ग्राम्यलीलामेवम् आ-ईक्ष्य, सिताक्रीडनकानां संहति: ('खांड के खिलौने’) दृश्यताम्। ग्रामजनानां गीतिगोष्ठ्यां कामचारेण स्वच्छन्दविहारेण तादृशजनानां कृते रम्या, रवै: ग्राम्याणां गीतिकोलाहलैरतीव अदम्या॥ ३३॥

* वटसावित्रीदिने वटपूजा *

सौभाग्यम् उपसूते तत्सौभाग्योपसावि, तस्मिन् वटसावित्रीपवित्रदिने। सवित्रीजने स्त्रीसमाजे मोदघटा आनन्दपूर: संनिहितो भवति। प्रक्रमं परिक्रमाम्। ज्येष्ठमासस्य मञ्ज्वां कुह्वां (अदृष्टचंद्रायाममायाम्) जात: भव्यभावोदयो यस्या: सा। हूजा-पूजा-उदया हृदया चेति प्रास:॥३४॥

* भरलानवमीमेलकम् *

सवैया (दुर्मिल)

रथान् तुङ्गान् तुरङ्गांश्च गता (अधिरूढा) जनता, जनताऽर्थं हितकारकं साङ्गपुरं ('सांगानेरम्’) श्रयते। गीतिरसैराकुलिता: स्त्रिय: जनितातिमदं यथा स्यात्तथा प्रमदं (हर्षम्) धारयन्ति। नवानां मीनदृशां (स्त्रीणाम्) नवम् (अद्भुतम्) ईक्षणसौख्यम् (नेत्रयोरानन्दम्) आवहते करोति॥ ३५॥

* जयपुरे सुप्रथिता वर्षाकालिका महोत्सवा: *

* वनसोमवारमेलक: *

चतस्रो भाषा:

पर्यन्ततो निबिड़ा घनघटा: समवेता:। सीकरसहयोगी वायुर्वहति*। अहो समन्तात्कीदृ-शोऽन्धकार: संजात:। वारं वारं च विद्युतश्चण्डचमत्कृती: प्रदर्शयन्ति। 'अर (और) पल़का बतावै’ इत्यन्वय: -..। मञ्जुनाथ मित्र! नेयं शोभा पुनर्भाविनी। अत एव ते वर्णनशैल्योऽद्य तु नवनवा एव विलोक्येरन्। (अत एव, इत आरभ्य नानाभाषासु सूक्तिगुम्फ: इति बोध्यम्)+ रसिकनृणां मनस्सु मेलकमदस्य उदये अद्य विभ्रमस्य विलासस्य विचारमवतारय संक्रामय। 'धार छार अन्धकारे’त्यादय: सर्वपद्यगता: प्रासा:॥३६॥

* हरियाली मावस *

(मेलके मिलिता नानादेशीया: सुहृद: सानन्दमवस्थिता: प्रावृट्- शोभां स्वस्वभाषया वर्णयन्ति)

प्रथमं वाङ्गमहोदयो वर्णयति--

वाङ्ग:-- 'विद्युतश्चमत्कृतिं दृष्ट्वा चक्षुषी चकितनिमीलिते भवत:।’ व्रज.-- धूमायिता घनघटा: पर्यन्ते संघटिता:।’ अंग्रेजी-- 'oh my dear! I like this holiday.’ मित्र! एवंविधमवकाशदिनम-भिरोचयामि।’ जयपु.-- 'यदा स्थैर्येण भुञ्ज्महे, तदैव सेयं हरिताऽमावस्या सफला भवेत्।’ गुर्जर:-- 'कीदृशी शोभास्ति, किञ्चित् बहिरागत्य पश्यत तावत्।’ उर्दू-- 'इदं हरितमास्तरणमास्तृतम्, वयं दर्शयाम:।’ सस्यहरितां धरामवलोक्योत्प्रेक्षा। महारा.- 'अन्धकारो जात:। पश्य, मित्र! मेघ एवागत:’॥३७॥