कलिङ्गदेशवासिभिर्धैर्येण सोऽयं समाकर्णित: सन्देशो यन्महतीं चमूं समाकर्षन् युवक: सम्राडशोकस्तानाचस्कन्द। किमिति कल्पितवानाक्रमणम्? शान्तदेशोपरि, निरपराध-मानवसङ्घोपरि, सम्राडशोक: प्रज्वलद्वह्निवर्षणाय तप्तलोहलम्बनाय च किमिति कठोरमाचचार विचारम्?

उत्तरम्-साम्राज्यवादस्य निर्निरोधप्रसाराय। मानवोऽयमीदृशो लोलुप: प्रमत्तो वा प्राणी यत्सन्तोषो वा प्रशान्तिर्वा न तस्य समीपमप्युपसर्पति। प्रत्येकनरे नरेश्वरताकामना निसर्गत: प्रबला। प्रत्येकनरेश्वरेप्यात्मन: परमेश्वरंमन्यता नितान्तमुत्सर्पिणी। स हि बलादितरान्मनुष्यानात्मानं परमेश्वरं मानयितुं विवशीकरोति। मन्ये मानवचर्यायामेव मदो जृम्भते। मदे एव च सत्यमनृतं वाऽस्ति। सत्ये अनृते एव च संसारस्य माया मोहो वा प्रबलायते। मायायां मोहे एव च विविधाकारा जगतो व्यतिकरा: क्रीडन्ति। एभ्यश्च मानवतामदसत्यानृतमायामोहम्यतिकरेभ्यो नास्त्येकोऽपि सुरक्षित:।

संसारस्यास्य मिथ्याभूतमेकमंशं कलिङ्गं सत्यं भावयित्वा महान् सम्राडयमशोकश्चकार तस्योपर्याक्रमणम्। मिथ्याभूतमिमं देशं सङ्कटे संप्रेक्ष्य सत्यमिति भावनया कलिङ्गदेशवासिभि: सोऽयं वक्षसि समालिङ्गित:। कथमिव? यथा वानरी मृतमपि शिशुं वक्षसा संवहति। ते हि परमं प्रबलस्य सम्राज: कालवाहिन्या लोहमासञ्जयितुम् मातृभूमेर्मर्यादामारक्षितुं च निबद्धवन्त: सुदृढं परिकरम्।

कलिङ्गदेशस्य कोणात्कोणात् युद्धं युद्धमिति प्रारेभे प्रबल: कोलाहल:। देशस्य बुद्धा युवका बालका महिलाश्चापि रणनिमन्त्रणे भागं ग्रहीतुमभूवन् सर्वत: सज्जा:। ये यत्किञ्चिदपि सङ्कल्पविकल्पमकल्पयन्नितस्तत:, प्राणानां ममता वा यान् समाकर्षत्पश्चात्पदं तान् कलिङ्गदेशस्य दार्शनिका: कवयश्च वीरोपदेशैरोजस्विभिश्छन्दोभिश्च निर्मितवन्तो नितान्तं मदोन्मत्तान् रणरसिकान्।

वैज्ञानिका ह्यनभिज्ञान् समबोधयन्- 'देहोऽयं क्षणभङ्गुर:। भये भूता: निर्भयतायां च निखिलेश्वरो भगवान्निवसति। प्रेतास्तिमिरमया: भगवाँश्च निर्भर: प्रकाश:। विना प्रकाशं यथा छाया: समाच्छन्ना भवन्ति तथा भगवत: प्रसङ्गमात्रेण भूतपिशाचा: पलायन्ते। कवय: समघोषयन्- 'उत्तिष्ठ, निष्ठुरमागृहाण शस्त्रम्। कलितकलिङ्गदेशवासिन् युवक! देशोपरि ते विदेशात्थिता दस्यवो राज्यमास्थापयितुमागच्छन्ति। अयमशोकोऽस्माकं कृते तथैव विदेशी यथा हूणा:। यो हि नि:सङ्गमानवस्य समाच्छिनत्ति स्वातन्त्र्यम्, अपि भवेत्सोऽयं स्वदेशवासी, समर्हणीयोऽयमार्यो वा?

कलिङ्गवासिवीरा:! धत्त धनुषि सायकम्। निर्भयं निबोधयत मागधमूर्खान् यन्न कालिङ्गा: शाका मूलका वा यान् पशवो नि:शङ्कमश्रीयुर्निर्भरं च जरयेयु:। ये हि व: परतन्त्रान् दासांश्च चिकीर्षन्ति तेषां जनकान् पालकांश्चापि निर्भरं निर्दलयत। परतन्त्रता निरय:, स्वतन्त्रता स्वर्ग:। दासता मृत्यु:, स्वच्छन्दता चिरममरता। अयि वीरा: वीरगर्जनया परितो ध्वनयत जनन्या जन्मभूमेर्विजयम्। दस्यूनिमान् लोहितेन स्नपयन्त: सर्वथा सम्बोधयत यद् भवद्भिस्तादृश्या मातु: स्तन्यमापीतं यस्य परिणामाद् भवदस्थीनि स्नायवश्च वज्राणीव!

किमासीदधुना! सर्वोऽपि कलिङ्ग: समालिङ्गदेकताम्। परितोऽपि मागधसेनामसौ समावेष्टितवान्। प्रारेभे नितान्तं तुमुलयुद्धम्।

समयेऽस्मिन् भारतवर्षम्, तस्यैकैकोऽपि प्रदेश:, स्वतन्त्रताया मूल्यं सम्यगवैति स्म। युद्धे तनं विसृजन्त: साम्प्रतमपि साम्प्रतमपि सम्मन्यन्ते वीरा:, किन्तु वीरगते: समादरस्तादृशो नास्ति साम्प्रतमस्मिन् देशे, यादृश: समभूत्तस्मिन् काले यस्य प्रभावादितिहासपत्त्रेष्वद्यावध्यपि गुणगानमक्षुण्णं समेधते। भवतु यत्किमपि। अशोकस्य मागधवीरा: कालिङ्गवीरेषु शलभपातमपतन्, किन्तु कीलितलोहलेखेव कालिङ्गवीरराजिरचला समवास्थित। अशोको विकटवह्निवर्षामकरोत्, मागधभटा: कालिङ्गानां शिरसि निशितनाराचवर्षणमकुर्वन् परं कलिङ्गवासिनो दृढतया निर्भयमतिष्ठन्, मन्ये हिमालय:। कति लक्षाणि कालिङ्गा देशभक्ता: स्वेष्टदेवस्य कृते मातृभूमे: पूजायै च चिराय समरशय्यामध्यशेरत। सहस्रसहस्राण्याततायिनो मागधभटा वीरगतिमवाप्नुवन् परमद्यापि सम्राडशोको नेदं स्थिरीकर्तुमशकद् यद्भीषणसमरेऽस्मिन् जयलक्ष्मी: कस्मिन्पक्षे विश्राम्येत्।

बहून्मासान् लोमहर्षणं लोहवर्षणं चेदं महायुद्धमचलत् किन्तु कलिङ्गदेशोपरि मानवती मागधसेना नात्मनो विजयपताकां प्रस्फोरयितुमपारयत्। 'समरेऽस्मिन् विजयाऽवाप्तेरत्यन्त-मावश्यकता सम्राणमन्त्रिमण्डलस्य सविधे मन्त्रणामकरोत्। 'कठिनमतिकठिनं धर्मावतार! प्रावददेको मन्त्री-पञ्चाशत्सहस्त्रकालिङ्गेषु समरशायिष्वपि न ते पश्चात्पदा भवितुमीहन्ते।

'सत्येमतद्देशस्य लोका वीरहृदया: सन्ति, मन्त्रिमहोदया:! अशोक: सत्यस्य रक्षामकरोत्- 'एवंवीरैरायोधने एव समरवसन्तोत्सवसुषमा विजृम्भते। अहह! मण्डलाग्राणां वर्णगोलका:, लोहितस्य यन्त्रजनानि, मुण्डानां भैरवगानं रुण्डानां ताण्डवतोलदानं चात्रैव गोचरीभवति। कालिङ्गानां सङ्ग्रामे मे प्रसीदतो बाहू। किन्तु सेयमभूद्वैरिणो गुणप्रशंसा, सम्प्रति निजदुर्गुणानां निन्दनमप्यावश्यकम्। 'एतावत्कालात् मौर्यमहासाम्राज्यस्य समवेता महाचमूरेकतमं क्षुद्रदेशं न पराजेतुमशक्नोदिति लज्जाजलनिमज्जनस्य कथा। प्रावादीदिमशोक:।

'सम्प्रति वयमधिकं स्थिरीभूय संघीभूय च योत्स्यामहे

'स्थिरीभूय चञ्चलीभूय वा, संघीभूय वियुक्तीभूय वा येन केनापि रूपेण कालिङ्गास्त इमे पराजेतव्या: स्यु:। अन्यथा समग्रोऽपि संसार: सम्मानेऽस्माकं निष्ठीवेत्। अहह सम्राडशोकस्य मागधी महासेना क्षुद्रस्यैकस्य देशस्य मुष्टिमेयेभ्यो मन्दमनुष्येभ्यो निर्भरं पराजीयत। पराजयादेवंविधान्मृत्युरेव वरम्।

'जयोऽस्तु महासम्राज:, वैशाल्या महापुरोहितेन विजयिनी सेयं मन्त्रघण्टा सानुकूलशकुनमभिप्रहिता। एतस्या: स्वनेऽभिगुञ्जति निश्चितस्त्रैलोक्येऽपि सम्राजो महाविजय: सादरमभिवाद्य जाङ्घिको वीरपुरुषाणां साहाय्येन स्थापयामास महामहतीमेकां विजयघण्टाम्। मन्त्रिभिर्मन्त्रयमाणस्य महासम्राजो नासीदस्योपरि दृष्टिरपि। स हि मानचित्रेण युद्धस्थले सैन्याक्रमणस्य मार्गसुविधां सर्वत: सम्बोध्य द्वितीयदिवसीयं सङ्ग्रामं निश्चिकाय सचिवै:।

द्वितीयेऽह्नि प्रातरेव मागधी सेना विद्युत्तेजसा प्रास्फुरत्कालिङ्गवीराणां मूर्द्धनि। समबध्यत महातुमुलम्। लोहेन लोहो मनुष्येण मनुष्य: समयुज्यत हिंसाभावेन। शोणितसरित: प्रावहन्। गगने मण्डलायन्ते स्म गृघ्नश्येनकङ्ककुलानि।

कालिङ्गा महावीरा: समयुध्यन्त प्राणपणेन समयुध्यन्त। न तै: किञ्चिदवशेषितं युद्धवीरतायाम्। पितामहश्चेत्समरे समपतत्तर्हि पिता समयुध्यत, पितरि चोपरते सुकुमारा: कुमारा: कलिङ्गानां साहसिकतां समसूचयन्। सोत्साहं खड्गपरिचालका बालका अपि मागधान्वीरानचर्वयन् लोहचणकान्नूनम्। किमधिकम्, कलिङ्गाभिजना वीराङ्गना अपि रणाङ्गने रोषारुणनयनाभ्यां विदहन्त्य: साम्राज्यवादिनोऽशोकस्य शासनाय सहस्रसहस्रपङ्क्तिभिरयुध्यन्त व्यमुञ्चन्त चोत्साहेन रणाङ्गने प्राणान्।

किन्तु हन्त! विधेर्विडम्बना, कलिङ्गोऽयमलभत वीरतापुरस्कारं पराजयस्वरूपे एव। तमपि तदा, यदा समग्रोऽपि देशो युद्धमहायुद्धै र्निर्धनो निर्जनोऽपि चैकथा समभवत्। अत एव तु वेतालनृत्यरङ्गे कलिङ्गेऽस्मिन् पिशाच इव पाशवप्रमोदेन प्रविशन् पाटलिपुत्रपति: सम्राडशोको मनसि शोकोच्छ्रयेण न जाने कीदृशेन पीड्यते स्म यदहर्दिवं दूयते स्म देहं संवहन्नपि। हन्त अशोकस्यापि शोकप्रसार:!

सर्वत: प्रथमं प्राङ्गणेषु कृषिक्षेत्रेषु च शवानां व्यलोकयत्सर्वत: प्रसृतं महान्तं राशिम्। कृषीवल: खलाभ्यन्तरे बुसानां धान्यानां च यथा महान्तं राशिमवपुञ्जयति तथा काल-कृषीवलो रणक्षेत्रेऽस्मिन् पुरुषार्थकृषिं विलूय शवशस्यमिदं राशिराशिरूपे सनाससञ्ज।

पानव्यसनी पुरुषो मदिरोपलम्भे विलम्बमवलोक्य यथा निर्भरं रुष्यति लोकं चाभिक्रुश्यति, परं मदोन्मत्त:, सन् तस्यैव पुरुषस्य चरणाववचुम्बति कामं भवेत्स हि गृहदास एव। एवमेव कलिङ्गपराजयपर्यन्तं तु तावत् प्रचण्डप्रलयं कररुद्रतां दधौ महासम्राडशोक:। परं प्रलयोपरामोत्तरं भुवनभयङ्कर: सोऽयं रुद्रतानुभावो विचारे सति कियन्महर्घ: संसिध्यतीति समक्षमक्षिभ्यां निरीक्ष्य कारुणिकोदारचरितस्याशोकस्यार्यहृदयमेकान्ततोऽकम्पत, नितान्तमद्रवत्।

नायं न्यबध्यत नवीनो महासमर: सम्राजा। मागधमहासाम्राज्यस्य गरुडध्वजं प्राणमिव करे संवहन्नयमशोको बहून्वारान् निर्विचिकित्सं विजहार हाहाकारपूर्णे रणाङ्गणे नूनम्। नैकान् वारानयमप्रतीकारैर्निजशस्त्रप्रहारै: पृथगभावयद्वैरिमस्तकानि कायेभ्य:। परं कलिङ्गवासिनामविरता वीरतालिपिर्वज्रोत्कीर्णेव समवर्तिष्ट सम्राजो हृदयपटले। समरविजयिना विलोकितं सम्राजा, यद् योऽयं कलिङ्गदेश: स्वर्गप्रदेश इव हरितभरित: सर्वत: श्रीसम्पन्नश्चासीत् स एव साम्प्रतं कान्तारस्य श्मशानस्य वा पूर्ण: प्रतिद्वन्द्वी समघटत्।

हन्त सर्वत: समरविजयिना समालोकितं सम्राजा कलिङ्गदेशस्य पङ्गून् प्राणिनो विहाय समवाप्रुवन् सर्वेऽपि वीरगतिम्! वृद्धा नियुद्धाङ्गणे वीरशय्यामध्यशयिषत। यूनामुपरि यूनां शवशरीराणि राशीकृतानीव निर्भरमसेवन्त तावत्समरशय्याम्। किमेतदन्यत्, प्रथमोद्भिन्नश्मश्रुरेरव: सुकुमारा: कुमारा अपि हस्तयोर्लोहमावहन्त: सन्ततमास्वपन्ति स्म लोहितशयनीये।

समरजयी सम्राडशोक: पराजिते कलिङ्गे किमलभत्? धनानि धान्यानि? नैव नैव। अपि सुन्दरीणां समूहो वीरहृदयस्याशोकस्य हस्तगतो भवेत्? नैव नैव। तर्हि कलिङ्गवासिन: समभूवन् बन्दिनो लक्षलक्षसंख्यायाम्? हन्त नेदमपि, वीरपुरुषा बन्दिभावात्पूर्वमेव सर्वतो विगतबन्धना भवन्ति बन्दिकारकै: पुरुषैरेव साकम्। ननु साम्राज्यशासनसामग्री संलब्धा भवेत् सम्मुखसमरे सम्राजा? हा हन्त नेदमपि नूनम्। न नाम जीवन्त: सन्दिशन्ति वीरभटा: परिभवसामग्रीमिव शासनसामग्रीमात्मन:। तर्हि किं लब्धं समरजये महासम्राजाऽशोकेन? अकाण्डहत्यामपयशश्च विहाय न किञ्चिदप्युपलब्धवान् समरेऽस्मिन् सम्राट्।

एतदतिरिक्तमपि यदि किञ्चिदुपलब्धं कलिङ्गेषु सम्राजा, तर्हि आम विधवा: शवानां राशि:। देशे सर्वतोऽप्यव्यवस्था। प्राणिषु वृद्धा मातर:, विकला विधवा:, विह्वला अबला:, सहस्रसहस्राणि, पङ्गव: खञ्जा: अन्धा: कुष्ठिनश्च।

विजयगर्वितस्याऽशोकस्य हृदयमकम्पत-हन्त तुच्छस्यैकस्य मे केवलमभिनिवेशस्य कृते लक्षलक्षप्राणिनामेवमभूदकाण्डहत्या। विफलस्य मे मनस्तरङ्गस्य कृते भगवत: सृष्टेरेकोऽयं भागो निरमूल्यत नूनमेवम्! विजयकीर्तिमता लब्ध: संवादोऽशोकेन यन्महासमरस्य समाप्तावपि कालस्योदरं नाद्यापि पूर्णतया पूर्णम्। अनेके रोगा: परित: प्रसृत्य युद्धावशिष्टान्मानवान् चौरानिव चतुर्दिक्षु विवशीकृत्यैकैकं व्यापादयन्ति! विवशान्प्राणिन: पशुमारं मारयन्ति!!

विजयकीर्तिमानशोक:, मानवोऽशोक:, सम्राडपि हृदयवानशोको विचारयितुमारेभे-हन्त अयं विजयो वा अकाण्डहत्याकाण्डो वा!.... विजय: सत्य: स:, येनाऽपरस्याऽपि मुखं प्रसादोत्फुल्लमालोक्येत। विजयिन: सन्ति ते, ये समरक्षेत्रेऽस्मिन् सस्मितवदना: शेरते निरपेक्षम्। विजयिन: सन्ति ते, यै: प्राणा: प्रदत्ता: परं पूर्वजानां प्रण-प्रणाशस्य न प्रेक्षित: प्रसङ्गोऽपि। अशोक! प्राणिप्रणाशपातकिन्नशोक! न त्वं विजयी! परं वातुल:। ईश्वरद्रोही, हृदयहीन:।... हृदयमासीत्तेषां ये क्षणभङ्गुरमङ्गमिदं समराङ्गणे विमुच्य वीरगत्या आदित्यान्तरालं भिन्दन्तोऽधिसन्तोषमगुर्नाकालयपर्यन्तम्। देशस्य कृते देहत्यागिनरते सर्वन्यासिनां संन्यासिनामप्यग्रपूज्या:। न तेषामासीद् धनस्य जनस्य निजसंहननस्यापि वा काचिन्ममता। आसंस्ते मुक्ता:। संसारे त एव धन्या धन्यैरुक्ता:, ये सन्ति नूनं मुक्ता:।

ते त्वाततायिन: पापिन: शीघ्ननाशिनश्च सन्ति ये परेषां परिचारकतया पापोदरं पूरयन्ति। 'अशोक! अशोक!! सम्राजो मस्तिष्कं विविधविचारैर्विभ्रान्तं व्यहरत्। 'त्वमस्मिन् युद्धे पराजितोऽभू:। यत्र हि विजयोत्सवदर्शनाय वीराभिमानी शत्रुर्न जीवितो भवेत्, सोऽयमपि विजयो नाम? पराजयो ह्यस्मिन् परित: परिक्रीडति।

'महाप्रभो! न्यायमन्त्रिणा निवेदितं-भवान् न भवेदधिकमुत्तेजितो विजयेनानेन।

'अशोक! नि:सन्देहम्। अशोक: समजल्पत्-'अयं नु नाम विजय:? अद्यं हि बुद्धमशोकेन यन् मृत्युना सह मानवानां महाप्रणय:।

'महादेव! श्रीमान् नि:सन्देहं महान्। निवेदितं दैवज्ञेन!

'महदत्र किञ्चिदपि नास्ति। गद्गदकण्ठेन प्रोक्तमशोकेन सम्राजा-'महानत्र विमोह:, महानत्रान्धकार:, महानत्र मायाऽऽडम्बर:।

'इयमेव वार्ता दीनबन्धो!- प्रोक्तं। मन्त्रिणा-'तथागतेनाऽपि समुपदिष्टा।

'महानत्र स एव यो महत्त्वात्सुरक्षितो भवेत्। महत्त्वमपि महान् रोग:-पादशोथ: कण्ठमालाप्रभृति:। विजयेनानेन विज्ञातं शान्ते रहस्यं मया। मन्त्रिमहोदय!

'आज्ञप्यतां देव!

'अद्यप्रभृति अशोकोऽयं परोपकारव्रती 'भिक्षु: सन् विश्वप्रेम्णा विश्वविजयस्य साधनां कुर्यात्।

'अनया अष्टधातुनिर्मितया विजयिघण्टया धर्मावतार! निवेदितं दैवज्ञेन-'भवान् देवलोकस्यापि विजयं शक्नुयात्कर्तुम्।

'दूरमपसारय घण्टामिमाम्। एतस्या उपरि प्राकृतभाषया युद्धाद्दूरीभावस्य विशेषादेशमुत्कीर्य, कुत्रचिद्दूरदेशे समुद्रस्य तटे, पर्वतस्य सन्निकटे वा सुरक्षितभावेन भूमौ निखान्यतामियम्।

'परं धर्मावतार! ज्योतिषिणा प्रोक्तम्- 'विजयघण्टात: साम्प्रतं मन्त्रबलं न पृथक्कर्तुंशक्यम्। यदा कदापि य: कोऽपि युद्धे घण्टाया एतस्या: साहाय्यं गृह्णीयादवश्यमसौ विजयी सम्पद्येत, यदि सेयं पातकेन केनचिदपवित्रीभावं न गच्छेत्।

अत एव तामिमां दूरदेशे, अगम्ये घोरारण्ये विनिधापयेर्यत्र न गन्तुं शक्नुयादेतदभिज्ञ: सहसा।

'एवमेव भवेद्धर्मावतार! प्रोक्तवान् विनतो ज्यौतिषिक:।

'किञ्च अशोक: सोत्तेजनमवादीत्- अमात्यवर! अद्यप्रभृति साम्राज्यस्य सर्वा अप्यनीकिन्यो निर्विशङ्कं भज्येरन्। युद्धकर्म, मृगयाधर्मश्च सर्वथा सर्वतो निरुध्यताम्। अद्यत: प्रभृति असेवितज्ञानाऽऽलोकोऽयमशोको ज्ञानोज्ज्वलेन प्रेम्णा समुज्ज्वलयेत् संसारमिमम्।

'नियुद्धमिदं राक्षसो धर्म:, प्रेमा च सोऽयं क्षेमाऽऽधायको देवधर्म:

'हे तथागत! हे मायेय! हे गौतम! दयां विधाय मामपि शुद्धं प्रबुद्धं निर्माहि देव!

भव्यभावैरभिभरितो मगधाधिपतिर्महासम्राडशोक: स्वात्मनि स्वात्मीयान् नानाविधानभावान्प्रत्यक्षमीक्षाञ्चक्रे। भयाभिभूत: सोऽयं निकाममकम्पत्, अभूदखिला रोमाञ्चिता तनु:।

कर्णश्चार्जुनश्च

[गाण्डीविन: काण्डै: प्रसभं निपोथितो महावीर: कर्णो यदा रणाङ्गणे नि:सहं न्यपतत्तदा महाभारतनाटकस्यास्य सूत्रधारो भगवान् श्रीकृष्ण: पार्थाय निभृतमसूचयद्यदयं कर्णस्ते ज्येष्ठो भ्राता। शोकविह्वलो धनञ्जय: कर्णस्य मस्तकमुत्सङ्गे निधाय सानुतापमिमं पर्यचरत्। अर्जुनाङ्कनिहितमौलि: कर्णो व्यालापीद्विपुलम्]

कर्ण:- (हस्तेन परामृश्य) कोऽयमस्ति? कस्याऽहं स्पर्शमनुभवामि? अपि दुर्योधन:? अवश्यमयं स्याद्दुर्योधन:। उपेहि बन्धो! हितकृत्ते कर्णस्त्वदर्थे नियुद्धवानयं जीवितान्तपर्यन्तम्। साम्प्रतमुपेत्य चिरकालाय तमिमं विसर्जय राजन्!

अर्जुन:- भ्रातर्नास्म्यहं दुर्योधन:। अहमस्मि पार्थ:, भवतो भ्राता, लघीयांस्तेऽनुज:।

कर्ण:- क: क:? पार्थ:? (निर्वर्ण्य) सत्यं सत्यमयं धनञ्जय एव त्वस्ति! किमिदं सखे! त्वदीयचिरशत्रु: सोऽयं मुमूर्षुरस्ति। आहत: शाहीन: प्रचुरं पराभूतश्चापतितोऽस्ति। किमितोऽधिकं सम्प्रति वाञ्छसि।

अर्जुन:- प्रिय भ्रात:! क्षमस्व सम्प्रति माम्। विहितवानहमपरिसीममपराधम्। भवान् मे सहोदर:, मम ज्येष्ठो भ्राता। ज्ञातवानहमिदानीमेवेदम्।

कर्ण:- सहोदर:, ज्येष्ठो भ्राता? शत्रून्प्रति कोऽयमभिनव: संव्यवहार:। अहमस्मि ते शत्रुस्त्वं च मे। अयमेवाऽवयो: सम्बन्ध:। किमहं भवतो ज्येष्ठो भ्राता? अपि सत्यमहं ते ज्येष्ठ: सहोदर:? अहह अद्यैवेदमाकर्णयामि। नेत: पूर्वं केनचिदप्यासूचितं यन्मम जननी भवतोऽपि माताऽस्ति। चिरद्वेषिणौ, चिरप्रतिद्वन्द्विनौ, चिरसपत्नौ च नकुलसर्पावेकस्मादेव गर्भात्समुत्पन्नौ? भ्रात: सोऽयं महान् भ्रम:, सोऽयं महान्प्रमादो विधातुरेव नूनम्। भवदीयश्चिरद्वेषी कर्णस्त्वदीयो ज्येष्ठो भ्राता भवेदिदं किं विधातुर्नास्ति महान्प्रमाद:? कर्णोऽयमधिरथस्य पुत्र:, इदमेवोचितम्, इदमेव सम्यक्। शत्रोर्हस्तेन निहतोऽस्मीत्येव विचार्य प्रचुरं मे पीडा। महती व्यथा, भूयान्क्लेश: पद्मावति। वृषकेतो! किं कोऽपि नास्ति?

अर्जुन:- भ्रातरलमलं शोकावेगेन! अवलम्बस्व धैर्यम्, उपाश्रय शान्तिम्।

कर्ण:- शान्तिमहमाश्रयिष्यामि, नैतदर्थमनुचिन्ते:। पश्य पुरत:, सोऽयं मम चिराराध्य:, पिता मे भगवान् भानुरस्तोन्मुखमभिगच्छति। तात! तात! साधयामि साम्प्रतमहम्। भविष्यामि चिराय शान्त:। भ्रात:, प्रियभ्रात: एषोऽहं गच्छामि सर्वदार्थम्। नेदानीमवस्थास्यते ते प्रतिद्वन्द्व:। भवतो दर्प:, तव शौर्यम्, त्वदीयं यश: सर्वदाऽक्षुण्णं भविष्यति। त्वमिदानीमद्वितीयवीरो व्यपदेक्ष्यसे, परम् नैव नैव। नेत: परमहममर्षमवलम्बिष्ये वाश्रयिष्यामि विद्वेषम्। न च सम्प्रति हिंसाया अपि भावो मयि। अहमस्मि ते ज्येष्ठो भ्राता, प्रददामि तुभ्यमहमाशिष: विदधामि ते कल्याणकामनाम्। एष समीपस्थो मे मृत्यु:, निकटगता चिराय शान्ति:। निश्चितं प्रत्येमि, नेत: परमहमधिकमवस्थास्ये। सम्प्रति द्वे वार्ते कथयितुमभिलष्यामि, केवलं द्वे वार्ते। अपि श्रोष्यसि मे हृदयवेदनाया द्वे वार्ते?

अर्जुन:- श्रोष्यामि, तव सर्वामेव सङ्कथामवधानेन श्रोष्यामि। हन्त ! केन तदिदमवगतं पुरा यदन्तकाले सेयं व्यथा, प्रसह्य सहनीया भवेत्।

कर्ण:- अहो भ्रात:! सत्यमियमसह्या वेदना अमर्षणीयं दु:खम्। अद्यपर्यन्तमिदमहमात्मनो हृदये निभृतमगोपयम्। पार्थ, मम भ्रात:! अद्य तुभ्यमेवाहमात्मनो हृदय वेदनामावेदयामि। अद्यावधि नेमामहमभ्यधां कस्मैचिदपि। पार्थ विचारय चिरम् बाल्यमारभ्यैव कियन्तमपमानं कियतीमवज्ञां कियत्परिमाणामवहेलनां कियन्तं च तिरस्कारमहमभिमर्षितवानस्मि। समग्रादपि संसारादपमानं विहाय नान्यन्मया किञ्चिदुपलब्धम्। पदे पदे लज्जामवहम्, क्षणे क्षणे विफलतामहमात्मनोऽन्वभवम्। मम जन्मना मे जनन्येव लज्जामविन्दत्, प्राक्षिपत्सा मामवज्ञया। जन्मत: प्रभृत्येव मातुस्तिरस्कारमहमसहिषि। किशोरावस्थायां यदा मे हृदि वीरत्वमजागस्तदाप्तये यदा मे वाञ्छा समुदगात्तदाऽहमशिक्षार्थमभ्यसरं गुरुं द्रोणम् प्रार्थये च धनुर्वेदशिक्षाम्। किन्तु राधासुताय नेदमन्वजानात गुरु:। सावमान: सोऽहं विफलं परावर्तिषि। तत: शरणमहमगां जामदग्न्यम्। असेविषि तं सर्वात्मना, अलप्सि तत: साङ्गामशिक्षाम्। किन्तु यथैव स मां क्षत्रियं पर्यजानात्परिशशाप घोरं कोपेन। शापोऽपि कीदृक्? 'प्रतिद्वन्द्विन: सम्मुखोपगमन एव सर्वमिदं बाणबालं भवेत् विफलम्। स्मरति तद्दिनं भवान् यदा हि प्रदास्यत्यपरीक्षां वीरसभासमक्षे, अहं च ते प्रतिद्वन्द्वो भूत्वा समागमिष्यामि। प्रदर्शयिष्यामि चात्मन: कुशलतामहमपि सर्वसमक्षे। किन्त्वहमधिरथसुत इति लोका: सोपहासमपामन्यन्त माम्। सुयोधनस्तस्मिन् समये ह्यवश्यमकार्षीन्निजगुणैर्गौरवान्वितं माम्, किन्तु यथैवाऽहमात्मनोऽकौशलमसाधारणरूपेण प्रकटयितुमुदयच्छं तथैव सभायामायात्संवादो यन्महादेव्या: कुन्त्या: समभूदकस्मादेव पीडेति। अभज्यत सभया सह समग्राऽपि ममाशा। अभून्महान् क्षोभ:, समभूद् घोरा व्यथा। अद्यापि समाजस्येममविचारमन्यायमदूरदर्शितामगुणज्ञतां च स्मारं स्मारं प्रज्वलत्यन्तरात्मा मे।

अर्जुन:- भ्रात: मैवं स्मार्षीरतीतं दु:खम्। स्वयमहमपत्रये तेन कर्मणा।

कर्ण:- अतीतं दु:खं त्ववश्यं व्यतीतम् किन्तु हृदयस्य व्यथा सेयं चिराय कीलिता हृदये। मया सदैव निजभाग्येन सह युद्धमाचीर्णम्, किन्त्वन्ते सफलाऽभूदसफलता पराजितश्चाहम्। हन्त मे दु:खगाथा साम्प्रतमपि न समाप्यते, सम्प्रत्यपि बहुतरं श्रोतव्यम्। अनुभूतं मया भूयस्तरां निजजीवने। समभूद्यदा द्रौपद्या: स्वयंवरसमारोहो न प्राभूत्तदा कोऽपि क्षत्रियाऽङ्कुरो लक्ष्यभेदं कर्तुम्। सदर्पमहमुदस्थां लक्ष्यभेदाय। किन्तु समगादीत्तदा द्रौपदी-'नाहमधिरथसुतं वृणीयाम्। अवमानेन लाञ्छनया च मृतप्राय: सोऽहं परावर्तिषि नतमस्तकम्। आशा मे विफला, शक्तिर्मे निरर्था कामना मे व्यर्थासीत्। पञ्जरबद्ध: शार्दूल इव मनोऽमर्षेण पुटपाकमसहिषि। दुर्दान्तो युवाऽपि सिंहो बन्धनपारवश्येन प्रत्यक्षमपकारिणं पश्यन्नपि किञ्चित्कर्तुं यथा प्रभवेत्तथाऽहम-खिलमवमानमगोपयं मनस्येव।

अर्जुन:- भ्रातरलं परितापेन। मनुष्योऽयं विवशो भागधेयस्य, क्रीडनकं नियते:।

कर्ण:- अद्याहं प्रातरेव मानसे दृढतरं प्रत्यज्ञासिषि- चिरशत्रोर्धनञ्जयस्याऽद्य दर्पमवश्यमहं चूर्णयेयम्, निहन्यामद्य तमहं निश्चितम्। अद्य कर्णस्य जयघोषेण भवेन्मुखरिता समग्रापि सेयं वसुन्धरा। तदैव दृष्टं मया यत्कुन्ती सम्मुखेऽवस्थिता। सा ह्यवाङ्मुखी व्यथितहृदयेन मामसूचयद्यदहं तस्या: सुत:। क्षणमात्रे तिमिरमखिलमनश्यत्। उदपद्यत हर्षश्च विषादश्च मामके हृदये। शिथिलाऽभून्मे दृढा प्रतिज्ञा। पन्नग इव मन्त्र निबद्ध: स्तम्भित इव सोऽहमभूवं सम्मुखो रणभूमे:। अयाचत तदैव भिक्षां भूसुर एक:। यदा चाहं तदर्थनामूर्यकार्षं तदा ब्राह्मणोसौ मम जीवनरक्षाकवचं कवचकुण्डले चैवाभ्यार्थयत्। समार्पिपमहं कुण्डले कवचं च नि:शब्दम्, व्यसर्जयं च तेन सहैव जीवनस्य चाऽप्यन्तिमामाशाम्। तथापि मे शक्तिरासीत्प्रचण्डा। त्वया स्वयमेव मे प्रताप: समालक्षित:। कीदृशी दुर्धर्षा मे शक्तिरमोघं च मे वीर्यं कियदिति स्वयमनुभूतवान् भवान्। परं स्यन्दनस्य मे चक्रमवास्रसद् भूमौ। न्यपतत्पञ्जरे पञ्चास्य:।

हन्त जन्मारभ्य विलोकितवानहमेतादृशीमेव विफलताम्। स्वयमहं विरञ्चेरभिशाप:। जीवनं मे कीर्तिहीनं निष्फलमेव व्यत्यगात्। पुत्र: सन् मात्रा परित्यक्त:, शिष्य: सन् गुरुणा तिरस्कृत:, वीर: सन् ख्यात्या विरहित:, शक्तिशाली सन् विजयाद्वञ्चितोऽभूवम्। नभसि समुदितो धूमकेतुरिव प्रकाशं प्राप्यापि निष्फल एवाहम्। अयि भ्रातस्तवास्ति निजवंशोपर्यहङ्कार:, जनन्या: स्नेहोपर्यधिकार:। प्राप्तवान् भवान् सर्वत्र यश:, अर्जितवान् भवान् सर्वतो विजयम्। अवश्यमहं ज्येष्ठ: किन्तु न कुत्रापि श्रेष्ठ:। लुप्येत मे नामापि किन्तु नास्य कृते मे लेशतोऽपि खेद:। अन्तिमस्त्वत्तोऽयमेव मेऽनुरोधो यन्मदीयामिमां लाञ्छनां मामकं चेममवमानं मामकीनां चेमां व्यथां न जातुचिद्धृदयपटादपमाक्ष्यसि मदीयो भ्रातेति विभाव्य दास्यसि मे मानसे स्थानम्। हन्त मानववर्गे यन्न निष्पन्नं सम्पद्येत तत्स्वर्गे। आवां भ्रातरौ भूत्वा निवसेव देवलोके। नान्यदहं वाञ्छामि गच्छामि साम्प्रतं गन्तव्ये लोके। तुभ्यमहमाशिष: प्रददामि निरामय: सर्वदा सुखी निवसे:।