तस्य काव्यस्य कारणं जागरिता स्पन्दशीला। यद्यपि प्रतिभा सार्वजनीना, स्पन्दस्तु कविप्रतिभाया: स्वभाव:। कविस्वभाव एव तत्प्रतिभा। स चायं कविस्वभावस्त्रिविध:-सुकुमारो, विचित्र उभयात्मकश्च। प्रतिभा चिदंशभूता चराचरात्मके समस्तेऽपि जगति सर्वत्र व्याप्ता। इयं प्रतिभा अविचारितं व्यवहरन्ती सर्वेषु जन्तुषु विद्यमाना। युक्तमुक्तवान् वाक्यपदीयकार:-

काव्यघटनानुकूलशब्दार्थोपस्थितिर्जागरणम्। जागरणे च हेतवो भवन्ति-गुरूपदेश:, लोकशास्त्राद्यवेक्षणम्, काव्याभ्यास:, काव्यगोष्ठय:, सहृदयानां सङ्गति:, प्रसङ्गविशेषो घटनाविशेषो वा।

क्वचित् सा कवित्वशक्तिरूपा तदनुकूलशब्दार्थादिज्ञानमभ्यासं च स्वत आत्मसात् करोति। क्वचित्तु प्रथमं प्रतिभया बीजभूतया काव्याङ्कुरोत्पत्ति:, व्युत्पत्त्या तस्य पूर्तिरभ्यासेन च तत्परिष्कार:। तद्यथाऽऽह कुन्तक:-

'कविचेतसि प्रथमं च प्रतिभाप्रतिभासमानमघटितपाषाणशकलकल्पमणिप्रख्यमेव वस्तु विदग्धविविरचितवक्रवाक्योपारूढं शाणोल्लीढमणिमनोहरतया तद्विदाह्लादकारिकाव्यत्वमधिरोहति’। (व.जी. १। ७ वृत्तौ)।

।। इति श्रीराधावल्लभविरचिते अभिनवकाव्यालङ्कारसूत्रे
प्रथमाधिकरणे काव्यकारणनिरूपणं नाम तृतीयोऽध्याय:।।

चतुर्विधं तत्।। १। ४। १।। उत्तमोत्तमम्, उत्तमम्, मध्यमम्, अवरञ्च।। १। ४। २।। सर्वाङ्गीणं जीवनं निर्दिशत् महावाक्यं प्रथमम्, जीवनस्यैकदेशं निर्दिशद् द्वितीयम्, वस्तुविशेषं मन:स्थितिविशेषं वा प्रकाशयन्मध्यमम्, पदार्थमात्रपर्यवसितं त्ववरम्।। १। ४। ३।। नानादिक्कालावच्छिन्नानां वाक्यानां पुरुषार्थप्रवर्तक: समूहो महावाक्यम्।। १। ४। ४।।

तत्र कविगतसमाधिनिष्यन्दभूतं विविधविद्यावदातं सकलशास्त्रतत्त्वसमन्वितं जीवनस्य सर्वाङ्गीणं रूपं निर्दिशत् जगतो नानावस्थानां परिज्ञाने प्रमाणभूतमभिनवकल्पनाभिरामं काव्यमुत्तमोत्तमम्।

महावाक्यत्वं जीवनस्य सर्वाङ्गीणस्वरूपनिरूपणपरत्वं चात्र विशिष्यते। किं नाम महावाक्यम्? वाक्योच्चयो महावाक्यमित्याह साहित्यदर्पणकार:। तत्र यथा वाक्ये अर्थैकत्वं तथैव वाक्यानां समुच्चयेऽपि एकवाक्यतायां सत्यां महावाक्यं जायते। प्रबन्धे तु तेषु तेषु सर्वेषु प्रकरणेषु वा प्रयुक्तान्यपि वाक्यानि एकवाक्यतां साधयन्ति। तद्यथाऽऽह पतञ्जलि:-विदेशस्थमपि सद् एकं वाक्यं भवति, तेन शाखान्तरोक्तानामपि प्रधानवाक्येन समभिव्यवहार:।

एकवाक्यता द्विधा-पदैकवाक्यता वाक्यैकवाक्यता च। यथा वाक्यस्य विभिन्नेषु पदेषु अङ्गाङ्गिभावो गुणगुणिभाव: शेषशेषिभाव उपकार्योपकारकभावो विशेषणविशेष्यभावो वा भवति, तथैव महावाक्यस्य तेषु तेषु वाक्येष्वपि। उक्तमेव कुमारिलभट्टेन-

इत्युक्तदिशा उपक्रमोपसंहारौ, अभ्यास: अपूर्वता, फलं प्रयोजनं वा, अर्थवाद उपपत्तिश्चेति षट् हेतव एकवाक्यतासाधका निर्दिष्टा:।

अथवा यथा चतुरङ्गसैन्ये रथसैन्य-हस्तिसैन्याश्वसैन्य-पदातिसैन्यानि संहत्य एकीभावमापन्नानि जयश्रियोऽवाप्तये व्यूहन्ते सन्नह्यन्ते वा, तथैव महावाक्यगतानि वाक्यानि। तत्तत्प्रकरणादिषु वाक्यानां समुच्चया अपि मिलित्वा प्रबन्धस्यैकवाक्यातां निर्मान्ति, यथा युद्धे सैन्यानां नानाव्यूहा: परस्परं सन्नह्यन्ते। ततश्च माघेन कृष्णशिशुपालयुद्धवर्णने श्लोकैर्यथा महावाक्यं तथैव व्यूहै: श्रीकृष्णसैन्यमिति उपमा साधु प्रायोजि-

यथा बले सैन्ये वा विविधा व्यूहा परस्परं सन्नह्य एकीभूय वा विजयरूपं पुरुषार्थं साधयन्ति, तथैव महावाक्येऽपि नानावाक्यानि एकवाक्यतायां सन्नह्य पुरुषार्थं साधयन्ति। तानि च नानावाक्यानि भवन्ति तत्तद्दिक्कालसंशिलष्टानि। नानादिक्कालावच्छिन्नत्वेऽपि तेषामखण्डकाले पर्यवसितिरिति महावाक्यनिकष:। तेन नानादिक्कालावच्छिन्नानां वाक्यानां पुरुषार्थप्रवर्तक: समूहो महावाक्यामिति महावाक्यलक्षणं सूत्र उक्तम्।

नानावाक्यानि व्यष्टिगतानि तेषां समुच्चयश्च समष्टिं समुन्मीलयति। भवितुमर्हन्ति च एतेषु नानावाक्येषु पृथक् पृथग् अलङ्कारा:। ते सर्वेऽप्यलङ्कारा: सम्भूय काव्यस्य अलङ्कारत्वं साधयन्ति। एतच्च महालङ्कारत्वं काव्यस्य। भवति चात्र श्लोक:-

इदमत्राकूतम्-काव्ये निष्पाद्यमानस्य अलङ्कारस्य तावद् द्वैविध्यम्, सामान्य-विशेषभेदात्। अलङ्कारसामान्यं तु सर्वव्यापि काव्ये सर्वत्रानुस्यूतं च। अलङ्कारविशेषास्तावद् विभिद्यन्ते। तद्दृशा एवेह उक्तम्- अलङ्कारसम्मर्दो महालङ्कृतये भवेदिति। न हि एकेनैवालङ्कारविशेषेण निष्पद्यते उत्तमकाव्यम्। वस्तुत एकस्मिन्नलङ्कारे प्रयुज्यमाने स्वत: परापतन्ति तत्सहचरभूता इतरे अलङ्कारा:। तद्यथा स्मृतिं विना कथं प्रेमा, प्रेमाणं विना कथमाह्लादो वा इत्यग्रे प्रतिपादयिष्याम:। अत एव काव्ये अलङ्कारसम्मर्द:, अलङ्कारव्यतिकर:, अलङ्कारसम्भेद:, अलङ्कारसम्प्लवो वा सर्वथाऽपेक्ष्यते।

महावाक्ये जीवनस्य सर्वाङ्गीणं रूपं प्रतिफलति। जीवनं तु प्राग् व्याख्यातमेव 'त्रयाणामपि सकल: समुल्लासो जीवनम्’ (१। १। ५) इति सूत्रे। तेन-

यथा रामायणं महाभारतं च। यथा वा-रघुवंशशाकुन्तलोत्तररामचरितादीनि काव्यानि। वैदेशिके साहित्ये महाकवे: शेक्सपीयरस्य शोकान्तनाटकानि, टॉल्सटॉयकृतौ 'वार एण्ड पीस’ इत्युपन्यास:, अन्ये चैवंविधा: प्रबन्धा:।

रघुवंशस्य महावाक्यत्वं पुरुषार्थाभिधायकत्वं च प्रतिपादयन्नाह अरुणगिरिनाथ:-

'शिवयोरुपादनाच्च सर्वरसाश्रयत्वं सर्वपुरुषार्थहेतुत्वं यतस्तावेवादौ सराभिनयनं कुर्वाणौ नाट्यवेदं प्रवर्तितवन्तौ। पुरुषार्थहेतुत्वं च तयो: प्रसिद्धम्। अत्र दिलीपादिचरिते भूयसा धर्मस्य व्युत्पत्ति:, वीरश्च रस:। रघ्वादिचरितेऽर्थस्य तस्यैवान्त्याश्रमालम्बने मोक्षस्य, शान्तश्च रस:। अग्निवर्णचरितादौ कामस्य, शृङ्गारश्च। अजप्रलापादौ करुणरस:। ताटकावृत्तान्तादौ बीभत्स:। शूर्पणखावृत्तान्तादौ हास्य:। तद्दर्शनादौ सीताया भयानक:। जामदग्न्यवर्णने रौद्र:। मायासिंहेतिवृत्तादावद्भुत:।’

'ननु विधिनिषेधावगतिहेतुर्महावाक्यं प्रबन्ध इति हि प्रबन्धलक्षणम्। अत्र च नानाफ लान्तराणाम्, नानाराजचरितानमुपनिबन्धे कथमेकवाक्यता? अर्थैकत्वाद्ध्येकं वाक्यम्। उच्यते-अत्राप्येक एव वंशलक्षणोऽर्थ उपनिबद्ध:। विधिनिषेधावगतिश्चैकं फलम्। यथा परिकथायामवान्तरवाक्यानां तु प्रबन्धायमानानां सन्धिसन्ध्यङ्गादिसर्वं निरूप्यमेव’।

महाकवीनां प्रबन्धेषु नानावाक्यानि तत्तत्प्रकरणगतान्यवकीर्णान्यपि सम्बध्यन्ते, अनुषज्यन्ते। अभिनवगुप्तेन समवकारनिरूपणे इदमवकीर्णत्वं सम्बद्धत्वं च साधु न्यरूपि-

'एवं महावाक्यार्थनिर्वाहहेतुसम्बद्धतैव सर्वस्य जायते। एवं हि सानुसन्धाना विततदृशोऽपि त्रिवर्गसिद्ध्युपायव्युत्पत्त्यनुगृहीता भवन्ति, निरनुसन्धानापि तावत् परिसमाप्त्या तावत्युपाये निजहृदयसंवादबलादिति। (नाट्यशास्त्रे- १८। ६३-६६ इत्यत्र अभिनवभारती)।’ अत्र पारावारे तरङ्गभङ्गवत् शास्त्रं स्वत एवोच्छलति। एतच्च षष्ठेऽध्याये शास्त्रसङ्गतिविचारे पुन: प्रतिपादयिष्याम:।

जीवनस्यैकं पक्षं, शास्त्रैकदेशं च निर्दिशद् दशाविशेषं प्रसङ्गविशेषं च निरूपयत् कमनीयकल्पनाविलासमनोहरं काव्यमुत्तमम्। यथा-भारवि-माघ-श्रीहर्ष-रत्नाकर-प्रभृतीनां महाकाव्यानि। यथा वा हिन्दीभाषायां प्रसादकवे: कामायनीति महाकाव्यम्। सनातनकवे रेवाप्रसादस्य द्विवेदिन उत्तरसीताचरितम्, अभिराजराजेन्द्रमिश्रस्य जानकीजीवनमप्यत्र निदर्शने। पदार्थविशेषवैचिर्त्यनिदर्शकं मनोदशामात्रप्रकाशकं वा काव्यं मध्यमम्। यथा-भल्लटप्रभृतीनामन्योक्तय:। क्वचिच्चेदं महावाक्यायमानमुत्तमकोटिमपि संस्पृशति। यथा अमरुककवे: 'लिखन्नास्ते भूमिमि’ति मुक्तकम्। तच्च तृतीयेऽधिकरणे मुक्तलक्षणे मीमांसिष्यामहे। यथा वा ज्ञानकवेर्महाकालस्तुतौ-

अत्र 'सञ्चिता चिता नोचिता’ इत्यत्र यमकनिबन्धनपुरस्सरं या भक्तिभावना प्रकटीकृता सा जीवनमर्म परामृशन्ती आधिभौतिकाधिदैविकाध्यात्मिकलोकत्रितयावतारं विदधाना महावाक्यायते। तेनात्र उत्तमं काव्यम्। अस्मिन्नुत्तमकाव्ये भोजनस्य पाके यथा नानाव्यञ्जनोषधय: कुश्लेन सूदेन मिश्रिता आस्वादं जनयन्ति, तथैव विभिन्नशास्त्राणां निष्यन्दा: कविना सम्मेलिता: स्वदन्ते। तच्च षष्ठेऽध्याये शास्त्रसङ्गतिनिरूपणे प्रतिपादयिष्याम:।

शब्दाडम्बरसङ्कुलं प्रतिभादारिद्र्यदैन्यादतिस्वल्पसुभाषितं काव्यमवरम्। तच्च कस्यचिदेकस्य पदार्थस्य वस्तुनो वा वर्णने पर्यवस्यति। यथा-स्वच्छन्दोच्छलदच्छकच्छकुहरच्छातेतराम्बुच्छटादीनि पद्यानि मम्मटादिभिरुदाहृतानि। अत्रैवान्तर्भवन्त्यालेख्यप्रख्यानुकृतिपराणि अन्यच्छायायोनिकाव्यानि। यथा ममैव-

अत्राधुनिकस्य नेतुर्विडम्बनार्थं प्राचीनश्लोके पदद्वयं परिवर्त्य परिहासो व्यधायि। अर्थविशेषसमुल्लासे सत्यप्येतादृशि काव्ये क्वचिद् वर्णसावर्ण्यरम्यताया आग्रहो भजते प्राधान्यम्। तथा तत्रैवाग्रे उक्तम्-

अत्र धीश इति पदान्तव्यावृत्तिव्यामोहादेव कविना पदसन्निवेशो व्यधायि नार्थसमादरादिति एतादृशकाव्यानामवरत्वमेव। मन्दीभूतप्रतिभापरिस्पन्दानां व्युत्पत्तिप्रदर्शनपराणां नामावलीकीर्तनरतानां काव्यानामप्यवरत्वमेव।

मम्मटेन तु इदमुत्तममतिशयिनि व्यङ्ग्ये वाच्याद् ध्वनिर्बुधै: कथित:, अतादृशि गुणीभूतव्यङ्ग्यं व्यङ्ग्यं तु मध्यमम् इति उत्तममध्यमाधमकाव्यानि लक्षितानि। तत्सर्वं न क्षोदक्षमम्। यतो हि कस्मिंश्चित् काव्ये अतिशयिनो व्यङ्ग्यस्य प्राधान्यं वर्तते, तथापि न तत्र तथा चारुता यथा अन्यस्मिन् काव्ये सत्यपि वाच्ये प्रधाने भवितुमर्हति। यथा भवतैव उदाहृते उत्तमकाव्यस्योदाहरणे नि:शेषच्युतचन्दनस्तनतट इत्यादौ कीदृशी चारुता। त्वं तस्यामधमस्य सकाशं रन्तुं गता न स्नातुमिति रण्डाचरितप्रकाशनतज्जनितपरिदेवनमात्रपर्यवसायि तत्र व्यङ्ग्यम्। तदपेक्षया अतिशयमनोहरा हरस्तु किञ्चित् परिलुप्तधैर्येत्यादयो महतां महच्चरितप्रकाशनपरा वाच्यव्यङ्ग्योभयसौन्दर्ययो: परस्परस्पर्धाधिरोहपरिपूर्णा: काव्यबन्धास्तु केवलं नात्र व्यङ्ग्यमतिशायाति मत्वा मध्यमकुक्षौ निपात्यन्त इति कीदृशोऽयं ध्वनिडम्बर:। तस्माद् व्यङ्ग्यस्य प्राधान्यं काव्यस्योत्तमत्वनिर्धारणे न मानदण्डो भवितुमर्हति। एतच्च पुन: शब्दवृत्तिविचारे प्रतिपादयिष्याम इति आस्तां तावत्। भवन्ति चात्र परिकरश्लोका:-

काव्यं द्विविधं पौरुषेयमपौरुषेयञ्च। अपौरुषेयं तु साक्षात्क्रियमाणं न पुरुषायासजन्यम्। यथा-वेदा:। पौरुषेयं पुन: नवनवोन्मेषशालिप्रज्ञाप्रभावग्रथितं लोकोत्तरवर्णनानिपुणस्य कवे: कर्म। यद्यपि अपौरुषेयकाव्येऽपि यावन्न साक्षात्क्रियमाणं वस्तु अभिव्यनक्ति ऋषिकविस्तावन्न जायते रचनाया: सामग्रयमिति तत्रापि पौरुषेयत्वमापतत्येव। तथैव च ऋषिकल्पानां कालिदासादीनां कृतिष्वपि दर्शनं क्रियमाणमेव काव्यमुपजनयति न सामान्यजनवच्चेष्टया तनिनर्माणमिति तत्रापि पौरुषेयत्वमापतत्येव। तथैव च ऋषिकल्पानां कालिदासादीनां कृतिष्वपि दर्शनं क्रियमाणमेव काव्यमुपजनयति न सामान्यजनवच्चेष्टया तन्निर्माणमिति तत्राऽपौरुषेयत्वमेवाङ्गीकार्यम्।