अलङ्कारा द्विविधा:-आभ्यन्तराश्च बाह्याश्च।। २। ४। १।। पर्याप्ति-वारण-भूषण-प्रक्रियाभि: आध्यात्मिकाधिदैविकाधिभौतिकभेदेन इमे पुनस्त्रिविधा:।। २। ४। २।। पुनश्च पदपदार्थवाक्य-प्रकरण-प्रबन्ध-गतत्वेन पञ्चविधा:।। २। ४। ३।। त्रिविधाश्च शब्द-व्यापारदृशा।। २। ४। ४।।

प्रथमं तावद् अलङ्कारो द्विविध:-आभ्यन्तरवर्ग-बाह्यवर्गगतत्वेन। येषु सत्सु काव्यं प्रजायते, यान् विना काव्यं न प्रसरेत् तेऽलङ्कारा आभ्यन्तरा:। इमे क्वचित् काव्यसंरचनायाम् अप्रकटीभूता अव्यक्तास्तिष्ठन्ति, क्वचित्तु प्रकटिता:। परन्तु सर्वत्र काव्यरचनायां कवेर्मानसे अन्तस्तिमिता भवन्ति, काव्येऽपि चान्तर्व्याप्तास्तिष्ठन्ति।

बाह्य इति कथनेन आभ्यन्तरवर्गापेक्षयैव बाह्यत्वम्, न तिलतण्डुलवत् काव्ये पृथक्करणीयता। तेन बाह्यलङ्काराणामपि काव्ये समवेतत्वमेव। आभ्यन्तरास्तु यथा अग्नौ उष्णता तथा काव्ये समवेता:। बाह्या अपि समवेता एव काव्ये, परन्तु सर्वत्र स्फुटा न भवन्ति, अग्नेरेव कान्तिमत्ता-ज्वालावच्छिन्नतादिवत्। तेन सर्वषामेवालङ्काराणमविभाज्यत्वम्, अपृथग्वर्तित्वं च। भवति चात्र श्लोक:-

अन्यथा विभाजनं निरूपयति-पर्याप्ति-वारण-भूषण-प्रक्रियाभिरिति। पर्याप्ताधायकत्वं वारणात्मकत्वं भूषणात्मकत्वं चालङ्कारत्वमिति प्राक् प्रतिपादितमेवञ तेन पर्याप्त्यामकत्वं भूषणात्मकत्वं चालङ्कारत्वमिति भूषणाधायकत्वाच्च त्रैविध्यमलङ्कारस्य। त्रिविधस्याप्यस्य आध्यात्मिकाधिदैविकाधिभौतिकभेदेन त्रैविध्यम्। आत्मनि इति अध्यात्मम्, तत्र भवा आध्यात्मिका:। इदमत्राकूतम्। कवे: संविदि अन्तरनुस्यूता: परिप्लुता वा अलङ्कारा आध्यात्मिका:। प्राय: सर्वेऽपि आभ्यन्तरा अलङ्कारा आध्यात्मिका एव। सङ्ग्रहश्चैतेषां परस्ताद् वक्ष्यते। काव्यसंरचनायां अनुभूयमाना अलङ्कारा आधिदैविका आधिभौतिका वा। तत्र पर्याप्त्याधायका अलङ्कारा प्राय आध्यात्मिका एव, वारणाजन्या आधिदैविका:, भूषणजनिताश्च आधिभौतिका:।

पदपदार्थदिगतत्वेन पुन: पञ्चविधत्वमाह-पद-पदार्थ-वाक्य-प्रकरण-प्रबन्धगतत्वेन पञ्चविधा इति। एतेषु आभ्यन्तरबाह्यलङ्कारेषु आध्यात्मिकाधिदैविकाधिभौतिकेषु वा केचन पद-पदार्थ-प्रकरण-प्रबन्धेषु यथायोगं समुल्लसन्त: पञ्चविधा:, केचन चतुर्विधास्त्रिविधा द्विविधा वा ज्ञेया:। विभागश्चैषां तत्तदलङ्कारप्रतिपादनावासरे प्रतिपादयिष्यते।

एवं च शब्दवृत्तिदृशा केचन अलङ्कारा वाच्यगता:, केचन लक्षणामूला:, केचन व्यञ्जनामूलाश्चेति त्रैविध्यम्।

रुद्रटेन तु वास्तवौपम्यातिशयश्लेषेति चतुर्षु वर्गेष्वलङ्कारा विभाजिता:। रुय्यकश्चालङ्कारसर्वस्वे सादृश्य-विशेषण-गम्यार्थता-विरोध-शृङ्खला-न्याय-गूढार्थ-विच्छितीति मूलानि अलङ्कारविभागस्य ऊरीकुरुते। सर्वमिदमकिञ्चित्करम्।

आभ्यन्तरा एकादश।। २। ५। १।।

आभ्यन्तरा अलङ्कारा एकादश सन्ति तद्यथा-

एते आभ्यन्तरा अलङ्कारा: समस्तेषु काव्येषु परिव्याप्ता:। एतेष्वेव रसानामन्तर्भाव:।

तत्र वक्ष्यमाणे प्रेमालङ्कारे शृङ्गारस्य प्रेयसश्च, विरोधे चोद्धतस्यान्तर्भाव:। उदात्तस्तु अस्माभिरूरीकृत एव। अन्येषामपि रसानामुक्तेष्वलङ्कारेष्वन्तर्भावो यथावसरं विचारयिष्ये।

प्राणिनो यत् परस्परमाकृष्टा भवन्ति, स्निह्यन्ते, रागात्मकेन सूत्रेण परस्परमनुस्यूता जायन्ते, परस्परस्य साहाय्यं विदधति तस्य सर्वस्य नापातत: कोऽपि हेतु:। न चैतस्य सर्वस्याकर्षणस्य स्नेहस्य अनुबन्धानां साहाय्यानां वा ते किमपि प्रतिदानं वाञ्छन्ति। पारस्परिको अयमेव भाव: प्रेमा। अयमेव चेश्वर:। अयं सर्वेषां जन्तूनां हृदि तिष्ठति। यदुक्तं गीतायाम्-

अस्य च प्रेम्णोऽनिर्वाच्यत्वान्न न किमपि कारणं तर्काश्रितं वक्तुं शक्यते। तद्यथोक्तं भवभूतिना-

यथा कवि: काव्यरचनया आपाततो न किमपि भौतिकं फलं वाञ्छति, न च भौतिकलाभाय कवयति, तथैव काव्याङ्कुराणामिव प्रेम्णोऽङ्कुराणामप्युद्गति:। इयमात्मविस्तृतेरात्माविष्कारस्यैव सहजा प्रक्रिया यत् परस्परेण प्रेमप्रवृत्तिर्नाम। यथा परमपुरुषविषये श्रुतय आहु:- सोऽकामयदेकोऽहं बहु स्याम, प्रजायेयेति, तद्वदियं प्रेमवृत्ति: एकस्य बहुलीभवनम्, आनन्त्यानुभवार्थं च भवति। इदं च प्रेम सर्वेषु जन्तुषु परिव्याप्तम्। काव्ये कलासु च रति-स्नेह-वात्सल्य-कृपाऽनुग्रह-श्रद्धा-भक्ति-मङ्गलाशंसा-सौहार्द्रादि-नानारूपेषु अस्य समुल्लासो भवति। वेदान्ते यद् ब्रह्म तदेव काव्ये कलासु च प्रेम। भवन्ति चात्र श्लोका:-

यदुक्तं भट्टनायकेन-यावत् पूर्णो न चैतेन तावन्नैव वमत्यमुम्। अयमेव प्रेमा काव्ये नानाविकारान् भावाँश्च श्रयते। विश्वेश्वर आह अलङ्कारकौस्तुभे-

न च केवलं कान्ताविषयकरतिस्थायी, शृङ्गाररस एवास्य प्रकर्ष इति शक्यते वक्तुम्। न च प्रेम्णो नानारूपेषु तारतम्यमिति वक्तुं युज्यते। न च प्रेम्ण इदं रूपं केवलं कान्ताविषयिणी रति:, इदं केवलं वात्सल्यम्, इदं केवलं सौहार्द्रमिति पृथक् पृथग् विभागोऽपि पारमार्थिक:। तद्यथाऽऽह कालिदासीयो नायक:-गृहिणी सचिव: सखी मिथ: प्रियशिष्या ललिते कलाविधाविति। यदि भेदोऽयं न पारमार्थिकस्तर्हि तदाधारेण व्यवस्थापितं तारतम्यमेकस्मिन् रूपे रसत्वं प्राप्ते महारस इति, अन्यस्य च केवलं भाव इति संज्ञाकरणमपि न परमार्थतयोचितम्। न च सर्वत्र संज्ञाकरणं व्यवहार्यं वा। तथा हि अथर्ववेदे पृथिवीसूक्ते उक्तम्-

अत्र भूमे मातर्यदहं त्वयि खनामि तेन ते मर्मपीडा हृदयव्यथा न स्यादिति यो भाव: प्रकटीकृत:, स मातरं प्रति स्नेहो वा, चिन्ता सञ्चारीभावो वा धरिर्त्या: कणे कणे चैतन्यदर्शनं वा आत्मतत्त्वस्य अणुपरमाणौ अवलोकनं वेति इदमित्थन्तया परिभाषाभिर्बद्धुं न शक्यते। एतच्च प्रेम क्वचिदभिधया वाक्यमात्रेण प्रतिपाद्यमानमप्यलङ्कारतां याति। यथा भवभूते:-

अलङ्कारान्तरसंसर्गै: प्रकर्षं याति प्रेमालङ्कार:। वक्ष्यमाणेष्वलङ्कारेषु क्वचिद्विषादनं, क्वचित् तानवं, क्वचिच्च द्वन्द्वं तस्य तीव्रतां समुत्तेजयन्ति। तथा हि गोवर्धनस्य आर्यायाम्-

अत्र एकत: प्रियस्य सङ्केतेन कर्षिता अन्यत्र गुरुजनपुत्रशुकादीनामुपस्थित्या सङ्कोचं गमिता वधूस्तत्प्रियश्च द्वन्द्वं तानवं चानुभवत:, तेन प्रेम पुष्यते द्वन्द्वतानवाभ्याम्। न केवलं विप्रयोगे संयोगेऽपि प्रेमा भवति क्वचिद् विषादानुविद्धम्। यथा पुनस्तस्यैव-

अयं च प्रेमा बन्धदृशा त्रिविध:-वाक्यगत: प्रकरणगत: प्रबन्धगत: वाच्यो व्यङ्ग्यश्च। तत्र वाच्यस्तु पूर्वं भवभूतेरुक्तिषूदाहृत:। वाक्य-गतोऽप्युपरिष्टाद् गोवर्धनोक्त्यो:। प्रकरणगतो यथा अभिराजराजेन्द्रस्य शतपर्विकाकथायाम् पितुर्दुहितरं प्रति प्रेमोद्रेक:। प्रबन्धगतो यथा उत्तररामचरिते शाकुन्तलादौ वा। अस्मिन्नेव प्रेमालङ्कारेऽलङ्कारान्तरसंयोगो यथा-

अलम्भावाधानेन काव्ये आनन्तयस्य य: समुल्लास: कवेर्भावकस्य वा संविदि आनन्त्यानुभवं जनयति स आह्लादालङ्कार:। नेयमनुभूति: केवलं सुखात्मिका:, अपि तु सुखदु:खसम्भेदात् समुद्भवति। आनन्द-समुद्भवस्य आनन्ददायकस्य हास्यरसस्यास्मिन्नेव आह्लादेऽन्तर्भाव:। यथा-

पूर्ववदस्यापि वाक्यप्रकरणप्रबन्धगतत्वमूह्यम्। प्रेमालङ्कारे ये ये अलङ्कारा: समन्विता भवन्ति तेऽत्रापि स्यु:।

यथा वाल्मीकेर्निषादविद्धाण्डजविलोकनजो विषाद: काव्यपरिणतिमधत्त। जयदेवस्तु चन्द्रालोके-'इष्यमाणविरुद्धार्थसम्प्राप्ति’रित्येव लक्षणं विषादनस्याह। तदेव समर्थयन्ति जयदेवव्यतिरिक्तास्तत्परवर्तिन: अप्पयदीक्षित-पण्डितराज-चिरञ्जीव-भट्टदेवशङ्कर-विश्वेश्वर-श्रीकृ्रष्ण-ब्रह्म-तन्त्रा:। इमे षडेव आचार्या विषादनमलङ्कारं प्रतिपादयाम्बभूवु:। तत्पूर्ववर्तिषु न कोऽप्यस्यालङ्कारस्य नाम जग्राह। सर्वेऽपीमे सप्त आचार्या विषादनस्य इष्यमाणविरुद्धार्थसम्प्राप्तिरिति लक्षणं स्वीचक्रु:। इष्यमाणासिद्धिजनितो विरुद्धार्थप्राप्तिरिति स द्विविध:।

अस्य च पद-पदार्थ-वाक्य-प्रकरण-प्रबन्धगतत्वेन पञ्चविधत्वम्। तत्र क्वचिदेकेन पदेन विषादस्य विशिष्य प्रकाशनात् पदगतो विषादनालङ्कार:। तद्यथा मम 'शुष्कं सर’ इति काव्ये-

एतच्च स्वनगरगतशुष्कसरोवरस्य वर्णने कविना उक्तम्, पक्षरहित इत्यत्र श्लेष:, अत एव यस्य सज्जनस्य पक्षपातवर्ती नास्ति कश्चन, स कुत्र यात्वित्यर्थेऽपि योजना शक्यसम्भवा, तेन च मनाक् स्फु टितायामप्यन्योक्तौ, प्राधान्यं वस्तुवर्णनस्यैवेति विषादनमेव। अत्र पक्षरहित इति पदं मीनस्य दुरवस्थां सविशेषमनुभावयति। पक्षशब्दस्य परिवृत्त्यसहत्वाद् विषादालङ्कारप्रकाशने प्राधान्यं पदस्यैव। वाक्यगतो यथा-

इयं तावद् विडम्बनैव यद् भ्रमर: कमलान्तर्निरुद्धो न ततो बहिरायातुं समर्थ:। वास्तविके जगति न भवति भ्रमरस्तथाऽक्षमो यत्कमलपत्रसम्पुटाद् विनिर्गन्तुं न शक्नुयात्। अत एव समर्थस्यापि तस्य नियतिनिर्मितकाराया भेदने अक्षमता इति विडम्बना, अस्यामेव कवेर्विषाद:। कविर्हि लोके समापतितमिष्यमाणाप्राप्तिजनितं विरुद्धार्थनिष्पत्तिप्रसूतं वा विषादं पश्यति निरूपयति च काव्ये। अत एव लोकगतो विषादो यदा कवे: साक्षात्कारसिद्धो जायते तदा विषादनालङ्कार:। यथा अभिराजराजेन्द्रमिश्रस्य गजलकाव्येऽस्मिन्-

प्रकरणगतो यथा अजविलाप-रतिविलापादिप्रसङ्गेषु कालिदासकृतेषु। प्रबन्धव्यापी विषादो यथा रामायण एव। यदुक्तमानन्दवर्धनेन रामायणे हि करुणो रस: स्वयमादिकविना सूत्रित: 'शोक: श्लोकत्वमागत:’ इत्येवंवादिना। निर्व्यूढश्च स एव सीतात्यन्तवियोगपर्यन्तमेव स्वप्नबन्मुपरचयते’ति चतुर्थोद्योते। यथा वा बोरिसपास्तरनाककृते डा. जिवागो इत्युपन्यासे।

एष विषादनं नामालङ्कार: शब्दवृत्तिगतत्वेन द्विविध:-वाच्यो व्यङ्ग्यश्च। तत्र वाच्यो यथा-

अत्र कविना रामस्य विषादोऽभिधया निवेदित इति वाच्यगतत्वम्। व्यङ्ग्यो यथा-

अत्र प्रत्यभिज्ञा वाच्यगता विषादनं च व्यङ्ग्यम्।

अस्य च विषादनस्य भवन्ति तिस्रोऽवस्था सङ्गम-सम्प्लव-विषादोत्तरणाख्या:। तद्यथा-

सुखावस्थायां विषादस्य मनागुद्भेद:, तदनन्तरं वारांनिधेरिव तदीयधाराया: पूरोत्पीड:, तस्याश्च अन्तत: उत्तरणमिति तिस्रोऽवस्था विषादनालङ्कारस्य भवन्ति। रघुवंशमहाकाव्ये एतासां सम्यक् प्रतिफलनाद् रघुकाव्यं तावद् विषादनालङ्कारस्यानुत्तममुदाहरणम्। प्रथमसर्ग एव दिलीपस्यानपत्यतादु:खनिरूपणे विषादस्य उद्भेदो भवति। ततश्च अजविलापे दशरथस्य दु:खाघातनिधने रामनिर्वासने सीतापरित्यागे च तस्य सम्प्लव:, अन्ततश्च अग्निवर्णस्य अवसाने पूरोत्पीत्पीड इवानुभूयते। राज्ञी राज्यं विधिवदशिषद् भर्तुरव्याहताज्ञा इति अन्तिमा पङ्क्तिरस्य महाकाव्यस्य। तयैव विषादोत्तरणम्। बाणभट्टस्य हर्षचरिते सरस्वत्या: शुभ्रहास्यच्छटा दुर्वाससो दारुणशापेन विषाददिग्धेति प्रथमावस्था। अनन्तरं बाणस्य अनाथ इव आहिण्डने, प्रभाकरवर्धनस्य असमयनिधनेन राज्यवर्धनस्य च घातेन विषादस्य विविधा धारा सङ्गत्य निर्मान्ति महदुत्पीडम्।

प्रबन्धे प्रकरणगतं विषादनं जिजीविषान्वितं यदि न भवति, तर्हि विषोपमं निरर्थकप्रलापमात्रं जायते तत्। यदि तु क्वचित् जिजीविषारहितमपि विषादनं भवति निरूपणीयं तदपि संक्षिप्तं प्रसङ्गान्तरैर्वा जिजीविषासहितं कृत्वा प्रबन्धे अवतारणीयम्। अतथात्वे दोष:। स च यथा-नागानन्दे मृतं जीमूतवाहनं मत्वा तत्पित्रोरतिकारुणिकोऽपि विलापो न चेतसि शिलष्यति, नैराश्योपहतत्वात्। तथैव वेणीसंहारे षष्ठाङ्के विपद्ग्रस्तौ भीमार्जुनौ मत्वा द्रौपदीयुधिष्ठिरयोश्चिताप्रवेशचेष्टा विलापाश्च अतितरामुद्वेजका एव। कुमारसम्भवेऽपि रतिविलापप्रसङ्गे पुन: पुनर्दीप्तिरिति रसदोषो मम्मटेनोद्घाटित:। भवति चात्र श्लोक:-

तदेव विषादनं जुगुप्सयाऽन्वितं सद् विभीषिकालङ्कारं जनयति। अमाङ्गलिकस्य अशुचेर्वा परिजीर्षा अत्र व्यज्यते। बीभत्सभयानकरसावस्मिन्नन्तर्भवत:। भवन्ति चास्या विभाषिकाया मानसगता समाजगता युगगता चेत्यादयो बहवो भेदा:। कवेरेकस्या व्यक्तेर्वा मानसगता विभषिका यथा मम-

क्वचित्तु कवेरन्तर्जगति विद्यामानो विभीषिकाभावो बहिर्जगति जायमानेन अनर्थेन तुलामधिरोहति। तथा हि हर्षदेवमाधवस्य भूकम्पमिति काव्ये-

तत: पश्चात्/मम हृदयेऽपि/विवराणि सञ्जातानि/मम धैर्यशृङ्गाण्यपि/मृत्तिकागर्भे निमग्नानि/मम मनोऽपि/खण्डशो भूत्वा नष्टम्/मम संवेदनानदी/पातालं गता/मनोरथा ध्वंसावशेषतां प्राप्ता:/मम प्रणयोऽपि/अधुनातननिर्जीवमानवताभारततले/सञ्चलनरहितो जात:/पृथ्वी/स्वकम्पं प्रकटयितुं शक्तास्ति/किन्तु/मदस्तित्वतले यद् यद् भवति/तत् तत् कथम्....?

सा च विभीषिका द्विविधा-अशुचिदर्शनाज्जायमाना व्यक्तिगतानां समाजगतानां वा दुष्प्रवृत्तीनां दर्शनाज्जायमाना च। आद्याया उदाहरणं यथा-अभ्यक्तमिव स्नात: शुचिरशुचिमिवेत्यादि-कथनं शाकुन्तले शारद्वतस्य। द्वितीयाया उदाहरणं यथा-जनाकीर्णं मन्ये हुतवहपरीतं गृहमिवेत्यादि-कथनं शार्ङ्गरवस्य तत्रैव। अशुचिदर्शनाज्जायमाना जुगुप्सा पर्यावरणविनाशं प्रदूषणं वा विशिष्य विषयीकरोति। तद्यथा मम-

रसध्वनिवादिनां मतेनेह बीभत्सो रस:। अत्र विषादनेन वक्ष्यमाण-विडम्बना-स्मृति-साक्ष्याद्यलङ्कारैश्च सम्भिन्ना प्रभविष्णुतां याति काव्ये। जिजीविषालङ्कारस्तु अत्र अवश्यमन्तर्गर्भ: स्यात्। रूपकान्तर्वर्त्यन्यापदेशमिश्रितेयं सविशेषं चमत्करोति। तद्यथा वेङ्कटरामराघवमहोदयानाम्-

इयं च विभीषिका समस्तं युगं समाजगतं जीवनं च विषयीकुर्वती व्याप्नोति समग्रं प्रबन्धकाव्यम्। समाजगता विभीषिका यथा उमाशङ्करशर्मत्रिपाठिन: 'अस्पृश्यान्तर्निवेदितम्’ इति काव्ये। तथा हि-

युगगता विभीषिका यथा परमानन्दशास्त्रिणो जनविजयमहाकाव्ये आपातकालस्यातङ्कनिरूपणे। तथा हि-

अयं च विभीषिकालङ्कारस्तत्त्वदर्शने साक्ष्यालङ्कारे च परिणमति। विषादन-व्यङ्ग्यातिशयच्छायाश्चात्र अन्तर्निहिता भवन्त्येव। विषादनालङ्कार इव अलङ्कारान्तरसंयोग इह काम्य:।

व्यङ्ग्यं विकलाङ्गत्वं वा, आधिभौकिाधिदैविकाध्यात्मिकलोकेषु यद्यद् वैकल्पं तत्तदनेन निरूप्यते। विडम्बना अस्यैव व्यङ्गयालङ्कारस्य नामान्तरम्। भाण-प्रहसन-शिल्पकादिरूपकोपरूपकेषु व्यङ्ग्यालङ्कारोऽयं काष्ठामधिरोहति। यदा हास्यं विरूपीकरणाय प्रसक्तं, तदा हास्यरसोऽस्मिन्नेव व्यङ्ग्यालङ्कारेऽन्तर्भवति। तच्च द्विविधम्-आत्मस्थं परस्थं च। यदा स्वात्मना आत्मानमेव विडम्बयति तदा प्रथमम्, यदा तु परं विडम्बयति तदा द्वितीयम्। विदूषको नाटकेषु उभयविधमपि व्यङ्ग्यं प्रयुङ्क्ते।

अस्य च व्यङ्ग्यस्य शिल्पकनाम्नि उपरूपके प्रयोगो भरतमुने: शिष्यैरिदम्प्रथमतया विहित:। स च प्रयोग इत्थं भरतमुनिना वर्णित:-

अभिनवगुप्तस्तु विडम्बकम् इति पाठान्तरमत्र स्वीकुरुते, विडम्बकं गण्डसंश्रयमिति व्याचष्टे च। इत्थं विडम्बना व्यङ्ग्यमिह एकस्यैवालङ्कारस्य नामनी।

इयं च विडम्बना क्वचिच्छब्दोपात्ता, क्वचिच्च अर्थावसेया। तथैव वाक्यगता, प्रकरणगता, प्रबन्धगताऽपि। तत्र शब्दोपात्ता यथा भर्तृहरे:-

इयं च विडम्बना व्यङ्ग्यगर्भा अन्यापदेशेन पुष्णाति कामपि कान्तिं काव्ये। तद्यथा जगन्नाथपाठकस्य-

अत्र ये दूरस्थास्तेभ्य: साहाय्यं, ये च नेदीयांसो विश्वस्तां वा तेभ्य एव प्रतारणा विश्वासघातश्चेति विडम्बना व्यज्यते।

इदं च व्यङ्ग्यं (विडम्बना वा) क्वचिदेकेनैव वाक्येन समस्तयुगगतां कालगतां वा विसदृशतामननुरूपतां वा विषयीकुर्वत् महावाक्यायते। यथा बच्चूलालावस्थिवर्याणाम्-

उत्प्रास: क्षोभ ईर्ष्या चेमे भावा अत्र सङ्गच्छन्ते। तथा हि शङ्करदेवावतारे इत्यस्य कवे:-

सत्यान्वेषणं चास्य व्यङ्ग्यप्रयोजनम्। तद्यथाह अभिराजराजेन्द्रमिश्र:-

प्रकरणगता विडम्बना यथा वसन्तर्त्यम्बकशेवडेकविकृतं गर्दभाख्यानं लघुकाव्यम्। प्रबन्धगतव्यङ्ग्यस्योदाहरणानि सन्ति हरिभद्रसूरेर्धूर्तोपाख्यानं प्राकृतभाषायां विरचितम्, मम वा विक्रमचरितम् आख्यानम्।

रचनाप्रक्रियायां जगतो नाना भावान् कविरपि कौतुकान्वित: पश्यति, तदनु निरूपयति च तान्। अतश्च कौतुकं काव्ये प्रतिफलति अलङ्कारोति च काव्यम्। अद्भुतस्य रसस्य चास्मिन्नन्तर्भाव:। पूर्ववत् पद-पदार्थ-वाक्य-प्रकरण-प्रबन्धगतत्वेनास्यापि पञ्चविधत्वम्। तथैव वाच्यगतत्वेन व्यङ्ग्यगतत्वेन च द्वैविध्यम्। तत्र वाक्यस्थं वाच्यगतं व्यङ्ग्यं च यथा-

अत्र पूवार्धे विस्मय-दुर्नयादीनां कण्ठत उक्तेर्वाच्यत्वम्, सिकताचयादपि तैलच्यावनशक्यतया असम्भवमपि कार्यं सम्पादयतीति व्यङ्ग्यत्वादुत्तरार्धे व्यङ्ग्यं कौतुकम्।

प्रकरणगतं यथा मम आल्प्सपर्वते मेघदूतमिति काव्ये-

यथा दण्डिनो दशकुमारचरिते उपहारवर्मापहारवर्मार्थपालप्रभृतिकुमाराणां राजहंसेन समागमस्य तत्तद्वृत्तान्तेषु, राजवाहनेन किरातवेषधारिणे विप्रस्य दर्शने वृत्तान्ते च। यद्वा महाभारते लाक्षागृहप्रवेशादिविविधवृत्तेषु। प्रबन्धगतं च समग्रेऽपि दशकुमारचरिते एवमेव कथासरित्सागरे च व्यवस्थितमेव। समग्रस्य कथासाहित्यस्य प्राणभूतोऽयमलङ्कार:, यं विना न कापि कथा प्रसरति, प्रसृता वा अनवधेया अश्राव्या अपाठ्या वा भवति। एतस्मादेव कारणाद् विश्वनाथपितामहो नारायणोऽद्भुतमेव रसं यहारसमिति प्रतिष्ठापयति स्म। प्रेमाह्लादजिजीविषाभि: स्मृतिभिर्व्यतिकरितं कौतुकं सविशेषं रमयति काव्ये।

जीवनं तु प्राक् कीर्तितम्, एतेषां त्रयाणामाधिभौतिकाधिदैविकाध्यात्मिकलोकानां सकल: समुल्लास इति। एतत्समुल्लासमाधातुं या इच्छा सैव जिजीविषा। आशा चास्था च विश्वास इमे सह तरङ्गिता:। कवेरेव जिजीविषा स्वत: स्फूर्ता विविधभावभङ्गिमानं गाहते। प्राचीनै: प्रतिपादितस्य वीररसस्यास्मिन्नलङ्कार एवान्तर्भाव:। एषा जिजीविषा तेषु तेषु प्रसङ्गेषु यथा जीवने व्यक्ता भवति तथैव काव्ये। अस्याश्च पद-पदार्थ-वाक्य-प्रकरण-प्रबन्धगतत्वेन पञ्चविधत्वम्। पदगता यथा-अग्रतस्ते गमिष्यामि मृद्नन्ती कुशकण्टकानित्यादि वनं यियासुं रामं प्रति सीताया: कथने मृद्रनन्तीत्याख्यातप्रयोगेण सविशेषं जिजीविषा द्योत्यते। वाक्यगता वाच्या यथा-

प्रकरणगता यथा-रामरावणयोर्युद्धे रामस्य निखिलं पराक्रमान्वितं चरितं जिजीविषां पुष्णाति यथा वा-रघुवंशादौ रघो: इन्द्रं प्रति गृहाण शस्त्रं यदि सर्ग एष ते न खल्वनिर्जित्य रघुं कृती भवानित्यादि-कथनै: समं निरूपिते इन्द्रविहितयज्ञीयाश्वप्रत्यावर्तनाय विहितस्य च तदीयोद्यमस्य वर्णने।

समाजस्य राष्ट्रस्यापि भवति जीवनम्। अत्रैव विश्राम्यति स्वातन्त्र्यभावना देशस्य समाजस्य च मुक्तिकामनाऽपि। तस्य जीवनस्य धारणेच्छा काव्ये यदा उल्लसति तदा भवति जिजीविषालङ्कारस्य कश्चन शलाघ्य: समुन्मेष: काव्ये। यथा बटुकनाथखिस्तेवर्यस्य बाङ्ग्लादेशमुक्तिवाहिनीमुद्दिश्य-

प्रबन्धगता जिजीविषा यथा किरातार्जुनीये सर्वत्र विजिगीषारूपेण अर्जुनस्य जिजीविषा प्रतिष्ठिता।

'अत: प्रकर्षाय विधिर्विधेय: प्रकर्षतन्त्रा हि रणे जयश्री:’ इति यद् भगवता व्यासेन सूत्रितं तदेव स्वचरित्रेऽवतारयति नायक:। तदेव च पुन: पुनर्विस्तारितम्-

शब्दवृत्तिदशा द्विविधोऽयमलङ्कार:-वाच्यो व्यङ्ग्यश्च। तत्र वाक्यगता वाच्या यथा ममाद्यापितलहर्याम्-

अत्र नि:शस्त्र किरातवेषधारिणा शिवेन युध्यन् सर्वथा श्रान्तोऽप्यर्जुनोऽपराहत एवेति जिजीविषाया पराकाष्ठा व्यज्यते।

आत्मा वै ज्ञातव्य: श्रोतव्यो मन्तव्य इति समामनन्ति श्रुतय:। आत्मस्थ एव योगी समाधो तत्त्वं पश्यति। आत्मस्थ एव रचनाकार: कवयति। या वाक् रचनाया मूलं साऽपि आत्मनि स्थिता इत्थं विभावयति आत्मनो रूपम्-

आत्मनि स्थित: कवि: प्रजापतिरिव भवति। स च उदात्तोद्धतप्रौढविनेतेति चतुर्धा। सर्वेषामेव अहङ्कारोऽभिव्यक्तिमुपयाति काव्ये क्वचिद् वाच्यत्वेन, क्वचिद् व्यङ्ग्यत्वेन, क्वचित् प्रत्यक्ष:, क्वचिच्च परोक्ष:। य: खलु परोक्षोऽहङ्कार: स तु समग्र एव प्रबन्धे महाकाव्यादौ भवति निगूढ:, ऋते तं न काव्यं प्रसरेत्। कविरेव नानापात्रेषु आत्मानं सङ्क्रामयति। अयमेव परोक्षोऽहङ्कार:। स एव काम्य:। क्वचिद् वाच्य: प्रत्यक्षोऽपि वा शोभते। स च उदात्तस्य कवेर्यथा-

उद्धतस्य यथा पण्डितराजस्य-

प्रौढस्य यथा-

अत्र न वस्तुत: कालिदास आत्मानं वामनं मनुते, न वा स्वस्य कृते वामनमुपमानं मानयति। यद्यहं मन्द: स्याम्, तदा तु उपहासास्पदमेव स्यामिति विमर्शस्तस्यात्र अभिव्यक्तिं गत:। अत: प्रौढस्य कवेरयमहङ्कार:। आत्मानुभूतिरेव काव्यमिति पाश्चात्त्या:। यद् यद् आत्मानुभूतिरिति ते उदाहरन्ति तत्तद् वस्तुतोऽहम्भावस्याभिव्यक्ति:। रौद्ररसस्यास्मिन्नन्तर्भाव:। अहम्भावोऽपि द्विविध:-आत्मस्थ: परस्थश्च। परस्थो नायकादौ। आत्मस्थस्तु कविगत:। स यथा-

इत्यप्पयदीक्षितपादा: सिद्धान्तलेशसङ्ग्रह आहुरिति चित्रमीमांसाया हिन्दीभाषानुवादकस्य तथैव वृत्तिवार्तिकोपोद्घाते वायुनन्दनपाण्डेयस्य च मतम्। नायकगत: परस्थो यथा-

अहङ्कारलङ्कारश्चायं प्रायो वक्ष्यमाणसाक्ष्यालङ्कारसङ्करेण काव्ये समायाति। यदा कवे: स्वयं तेनोम्भितं पात्रं वा आत्मना आत्मानमेव अवेक्षमाण: स्वगतोक्तिं विधत्ते, तदा तु साक्ष्यालङ्कार एव। तथा हि-

अत्र कविर्जगन्नाथपाठक: आत्मानमात्मना अपोद्धृत्य एवं जना मां प्रति व्यवहरन्तीति पश्यति। तथैव भर्तृहरेरुक्तौ-

न वा एकाकितामयं पुष्णाति। स्वीयेऽहङ्कारे एकाकी सन्नपि विराड्विश्वेन आत्मानं योजयति कवि:। तथा हि-

अयमलङ्कारो वाच्य एव शोभते। व्यङ्ग्योऽपि यथा- मालविकाग्निमित्रे पुराणमित्येव न साधु सर्वमिति कथयता कालिदासेन गुप्ताहङ्कारभणित्यौदात्त्येन प्रकटीकृत: स्वमहिमा। सत्यामप्यतिशयोक्तौ आत्मन एव आकलनमात्मपरीक्षणं च विशिष्य अस्मिन्नलङ्कारे कविना कविनिबद्धेन वा पात्रेण विधीयते। तेन उदात्तोक्ति:, दर्पोक्ति:, विनयोक्तिरित्यादयो भेदा ऊह्या:। दिङ्मात्रमुदाह्रियते-

प्रबन्धगतोऽहङ्कारालङ्कार आत्मकथासु उत्कर्षं लभते, उदाहरणानि यथा विंस्टनचर्चिलस्य जवाहरलालनेहरोर्वाऽऽत्मकथे अथ आङ्ग्लभाषायाम्। एतच्च आत्मकथाविमर्शे पुनर्निरूपयिष्याम:। साक्ष्यालङ्कारे क्वचिदुदात्तालङ्कारे चायमहङ्कार: परिणमति।

पुनरुन्मीलनान्नवत्वम्। तच्च प्रत्यक्षमेवानुभूतं स्यादिति नावश्यकम्। यत् शास्त्रेषु इतिहासे अन्यत्र पठितं यच्च आप्तेभ्य: श्रुतं तस्य स्मृतिर्यदा काव्येऽभिव्यक्तिमुपगच्छति तदापि स्मृतिरलङ्कार:। तद्यथा शाकुन्तले-

घटनाविशेषस्मृति:, इतिहासस्मृति:, युगस्मृतिरिति भवन्ति अस्यालङ्कारस्य नानाभेदा:। तथैव पद-वाक्य-प्रकरण-प्रबन्धगता अपि भेदा:। पदगता यथा-

अत्र अयं स इति सर्वनामभ्यां प्रत्यभिज्ञाप्रत्ययेन सविशेषमुद्घाट्यते स्मृतिरिति पदगतत्वमिह तस्या मुख्यत:। अत्र शृङ्गारो रस इति मम्मटमतं वितथमेव, स्मृतिसहचरितस्य प्रत्यभिज्ञालङ्कारस्यैवात्र प्राधान्यात्। वाक्यगता यथा अभिराजराजेन्द्रमिश्रस्य-

प्रबन्धगता यथा शाकुन्तले। तत्र कतम: प्रयोगो भवत्विति विस्मृतवन्तं सूत्रधारं शाकुन्तलमभिनेयमिति नटी स्मारयति। अप्येनं विस्मृतासीति पृच्छन्तीं प्रियंवदां शकुन्तला वदति-तदात्मानमपि विस्मरिष्यामीति। दुष्यन्तस्य स्मरन्ती शकुन्तला वदति-तदात्मानमपि विस्मरिष्यामीति। दुष्यन्तस्य स्मरन्ती शकुन्तला अतिथिसत्कारं विस्मरति। विस्मरति च तां दुष्यन्त:, स्मारयति च सा तं पुन: पुन:। प्रत्यागतायां शकुन्तलास्मृतौ समग्रमपि षष्ठाङ्कं नायिकास्मृतिभिर्व्याप्तम्। यथा वा उत्तरचरिते आप्रथामाङ्कादाचरमाङ्काच्च स्मृत्यलङ्कार: किमपि वैशिष्ट्यं नाट्यसंरचनायामादधाति। प्रथमाङ्क एव चित्रदर्शनप्रसङ्गेन स्मृतीनां वातायनानि बहूनि उद्घाट्यन्ते। स्वकीयस्य पाणिग्रहण चित्रं दर्शं दर्शं मुदितो रामो ब्रवीति-समय: स वर्तत इव यदा गोतमार्पित: आगृहीतकमनीयकङ्कणस्तव मूर्तिमान् महोत्सव इव करो मां समनन्दयदिति। स्मरति वा तस्य समयस्यार्यपुत्र इति सीतया पृष्ट: पुनरसावादीत्-स्मरामि, हन्त स्मरामि, जीवत्सु तातपादेषु नूतने दारसङ्ग्रहे, मातृभिश्चिन्त्यमानानां ते हि नो दिवसा गता इति।

इयमपि तदा जानकीत्युपोद्घातेन इयं वर्तमाना तदानीं कीदृशी आस इति स्मृतिततय उद्घाट्यन्ते। स्मरसि वा तं प्रदेशमार्यपुत्र इति पृष्ट: पुनरसौ-अयि कथं विस्मर्यते, परिमृदितमृणालीम्लानमङ्गानि त्वमुरसि मम कृत्वा यत्र निद्रामवाप्तेति। पुनश्च यत्र रात्रिरेवमेवं व्यरंसीदिति, दिष्ट्या सोऽयं महाबाहुरञ्जनासूनुरिति परापतन्ति भूयस्य: स्मृतय:। द्वितीयाङ्के आत्रेयी कुशलवयो: स्मृतिभि: सम्प्लुतमानसा यथा, तथैव वनदेवता वासन्ती सीताया: सहनिवासस्मृतिभि:। अथ रामे समायाते तत्रैव शम्बूकस्तस्मै तत्तत्प्रदेशान् दर्शयन् पुनरुद्घाटयति सुप्ता: स्मृतितती:। तृतीयाङ्केऽपि पञ्चवट्या दण्डकारण्यस्य तांस्तान् प्रदेशान् दर्शं दर्शं रामो सीतां स्मरति। स्मरति गिरिमयूर एष देव्या:, सुतमिव मनसा त्वां वत्सलेन स्मरामि इत्यादिकथनै: पशुपक्षिणामपि तत्र स्मृतिसंवलितत्वं प्रजायते। चतुर्थाङ्के जनक: शिशो: सीताया: स्मरति वदनकमलकं शिशो: स्मरामि कतिपयकोमलदन्तकुड्मलाग्रमिति निगदन्। षष्ठाङ्के राम: कुशलवौ दृष्ट्वा स्वजवीनगतविपर्यासं स्मरति।

पद-वाक्य-प्रकरणगता: स्मृतय इह सहैव सञ्चरन्ति। एवमेव हर्षचरिते कादम्बर्यां बोरिसपास्तरनाकविरचित उपन्यासे डा. जिवागो इति संज्ञप्ते सर्वेषु महत्सु प्रबन्धेषु स्मृतिलङ्कारत्वेन विरचयति पूरोत्पीडं भावनानाम्।

इत्थं च काव्येषु स्मृत्यलङ्कार: प्रत्यक्षं परोक्षं वाऽनुविद्धो समस्तानामनुभवानां जनयिता जायते। तत्र क्वचित् तन्मयीभवनं चेतनाया व्यापकीभवनं च भवति। यथा मालतीमाधवे नायकस्य मालत्या: स्मरणम्-

मम हि सम्प्रति सातिशयो प्राक्तनोपालम्भसम्भावितात्मजन्मन: संस्कारस्यानवरतप्रबोधात् प्रतायमानस्तद्विसदृशप्रत्ययान्तरैरतिरस्कृतप्रवाह: प्रियतमास्मृतिप्रत्ययोत्पत्तिसन्तानस्तन्मयमिव करोत्यान्तर्वृत्तिसारूप्यतश्चैतन्यम्।।

वक्ष्यमाण: साक्ष्यालङ्कारो स्मृतौ भवत: सर्वदैव पिनद्ध:, सर्वस्या: स्मृते: साक्ष्यरूपत्वात्। साक्ष्यमिव जिजीविषया उदात्तेनापि स्मृत्यलङ्करणेन सहावश्यं भाव्यम्। प्रेमा, आह्लादो, विषादनं, विभीषिका, कौतुकमहङ्कारश्चेमं स्मृतिमलङ्कारं सविशेषं पुष्णन्ति। इयं उपमाद्यलङ्कारसंसृष्टा विस्मृतिनिषेधप्रवर्तिता वा समधिकं पुष्णात्यभिख्यां काव्ये। एतेन 'सादृश्यं विना तु स्मृतिर्नायमलङ्कार:’ इति यदुक्तं रुय्यकेन तदपास्तम्। यत्र यत्र अलम्भावमापादयति स्मृतिर्नाम भावस्तत्र तत्रासावलङ्कार:। काव्येऽलङ्कारत्वेनाधिभौतिकम् आधिदैविकम् आध्यात्मिकं च त्रिविधं जगत् परामृशति। भवन्ति चात्र

जीवनं प्राङ् निरूपितमेतेषां त्रयाणामाधिभौतिकाधिदैविकाध्यात्मिकलोकानां समं समुल्लासो जीवनमिति। तस्य दर्शनं साक्ष्यम्। तेन कवे: ऋषित्वम्। यथोक्तं तौतेन-'नानृषि: कविरित्युक्त ऋषिश्च किल दर्शनात्’। इदं च दर्शनं सर्वविधकाव्येषु सामान्यमेव। परन्तु यत्र साक्षात्कारप्रक्रिया प्राधान्यं भजते, तत्र साक्ष्यमलङ्कार:। पुरातनैरयमलङ्कारो भाविकनाम्ना वर्णित:। भावश्च साक्षात्कार एव। तन्निष्पत्ते: साक्ष्यं भाविकमिति वा कथ्यते।

भामहमतेन भाविकं नाम प्रबन्धविषयो गुण:। वर्णनीयस्यार्थस्य चित्रता, उदात्तता, विस्मयावहता, कथाया नाट्यायमानता, शब्दानामनाकुलता चेति त्रयोऽस्य भाविकस्य हेतव:।

रुय्यकस्तु- न केवलं कवेरपि तु सहृदयस्यापि अतीताऽनागतानां प्रसङ्गानां हस्तामलकवत् साक्षात्कारं भाविके अपेक्षितं मनुते। युक्तमुक्तवान् कुवलयानन्दव्याख्यायाम् आशाधरभट्ट:-भावाय साक्षात्काराय प्रभवतीति भाविकम्। भाविकालङ्काररचनायां कविरीश्वरभावेऽवस्थितो रचयतीति युक्तमुक्तवान् विमर्शिन्यां जयरथ:।

रुय्यकेन द्विविध उक्त: संवाद:-वस्तुसंवादो हृदयसंवादश्च। साक्ष्यालङ्कारे वस्तुसंवाद: स्यात्, न हृदयसंवाद:। वक्ष्यमाणजात्यलङ्कारेण स्वभावोक्त्या वा अस्यालङ्कारस्याऽयमेव विशेष:। जात्यलङ्कारे वस्तुनिरूपणं भवति, न वस्तुसंवाद:। प्रत्यक्षायमाणत्वमुभयो: साधारणम्। स्वभावोक्तौ जातौ वा लोकप्रसिद्धस्य लोकानुभूतस्य च वस्तुन: स्फु टत्वम्, अतश्च आधिभौतिकजगत: प्राधान्यम्, एककालिकता च। साक्ष्यालङ्कारे तु अननुभूतानाम्, अतीतानामनागतानामपि भावानां प्रत्यक्षायमाणता, तेन चास्य त्रैकालिकता।

पाश्चात्त्यैर्यद् बिम्बविधानमित्युच्यते, तस्याऽतिशयेन जात्या वा व्यतिकरिते अस्मिन् साक्ष्यालङ्कारेऽन्तर्भाव:। एतच्च अतिशयालङ्कारविचारे विस्तरेण प्रतिपादयिष्याम:।

भाविकालङ्कारे अतीतानामनागतानां पदार्थानां भावा: प्रत्यक्षवद् बिम्बिता भवन्तीति युक्तमाह श्रीविद्याचक्रवर्ती (अलङ्कारसर्वस्वनिष्कृष्टार्थकारिका, ११७)।

प्रेमाद्यलङ्कारेषु, आन्दवर्धनाभिनवगुप्तादिप्रोक्ते रसध्वनौ वा तन्मयीभवनं, हृदयसंवादश्च जायते। भाविकालङ्कारे साक्ष्यालङ्कारे वा कविगता अभिप्राया: सहृदयसंविदि विश्राम्यन्तोऽपि ताटस्थ्येन विलोक्यन्ते इत्यनयोर्विशेष:।

साक्ष्यालङ्कारोऽयं वाक्यगत: प्रकरणगत: प्रबन्धगतश्च सविशेषं भासते। प्राय: सर्वत्र स्मृत्यलङ्कारस्तत्र पिनद्धो भवतीति प्राक् प्रतिपादितमेव। तत्र वाक्यगतो यथा भासस्य स्वप्नवासवदत्ते-

अत्र नायक उदयनो नायिकायाश्छविं प्रत्यक्षमिव समक्षं पश्यन् तत्कृतस्य आकाशवादितस्य साक्ष्यं प्रस्तौति। प्रकरणगतो यथा क्षमारावराजेन्द्रमिश्रादीनां कथासु। प्रबन्धगतस्तु रामायण-महाभारत-रघुवंशादिषु सर्वत्र अनुस्यूत:, साक्ष्यालङ्कारादेव महीयन्त एतादृशा: प्रबन्धा:। भवताश्चात्र श्लोकौ-

आधिभौतिकाधिदैविकाध्यात्मिकलोकानां सकलसमुल्लासभूतस्य जीवनस्य भव्यताया गरिम्णो याऽभिव्यक्ति: सैवोदात्तम्। तेन सामान्यतया प्रतीयमानेषु पदार्थेषु व्यक्तिषु अपि कविरुदात्तत्वं साक्षात्करोति। यथा ममैव-

जडपदार्थानामपि औदात्त्यं यद्वर्ण्यते तत्तु मानवीयस्य श्रमस्य महिमानं स्थापयितुमेव, तत्राप्युदात्तमलङ्कार:। यथा पुनर्ममैव 'माण्डवम्’ इति काव्ये-

वाक्यगतो यथा अभिराजराजेन्द्रमिश्रस्य-

उदात्तालङ्कारोऽयं प्रकरणे प्रबन्धे च सविशेषं भ्राजते। तत्र चरित्रविशेषगत: प्रकरणविशेषगतो वेति द्वौ विशेषौ। चरित्रविशेषगतो यथा-रामोऽसौ भुवनेषु विक्रमगुणै: प्राप्त: प्रसिद्धिं परामित्यादिकथनेषु। यथा वा शूद्रकस्य मृच्छकटिके दर्दुरकस्य गरिमामयचरित्रनिरूपणे-

प्रकरणगतो यथा रघुवंशे दिलीपस्य गोसेवादिप्रसङ्गे। यथा वा वसन्तसेनाया: शर्विलकं प्रत्यनुरक्तां स्वदासीं विज्ञाय दास्यान्मोचयित्वा तत्प्रियाय समर्पणे। प्रबन्धगतमुदात्तं तु सर्वेष्वेव महावाक्यायमानेषु प्रबन्धेषु उल्लसति। तद्यथा वाल्मीकिरामायणे, तत्र वाक्योपन्यासचरित्र-प्रकरणादिभिराद्यन्तमुदात्तस्य निर्वाह: कृत:।

इत्यादिभि: कथनै:।

वस्तुतो महात्मनां चरितस्य प्रस्तुति: स्वत एवोदात्तं साधयति। यदुक्तमुद्भटेन-

जीवनचरितेषु महतां महापुरुषाणां वा यच्चरित्रं तदुदात्तस्यैव निदर्शनम्। तच्चारिर्त्यनिरूपणे समग्रमपि प्रबन्धं परिव्याप्नोत्युदात्तम्। एतादृशप्रबन्धपरिव्यापिन उदात्तस्य उदाहरणं यथा क्षमादेव्या: सत्याग्रहगीता। प्राचीनप्रबन्धेषु रघुवंश: किरातार्जुनीयं शिशुपालवधं वा। शिशुपालवधे माघेन उदात्तनायकस्य चरितं शब्दशो यदुक्तम्-

इति, तद् भगवत: श्रीकृष्णस्य उदात्तचरितं चित्रीकुर्वता निदर्शितमेव। प्रत्युदाहरणं यथा हर्षस्य नैषधचरितम्। तत्र नायक: प्रथमाङ्क एव चाञ्चल्योपहतो हंसं जिघृक्षति, विहाय देवदौत्यं न किमपि शलाघ्यं महनीयं महात्मचरितानुरूपं वा आचरति।

उदात्तालङ्कारोऽयं जात्युपमाद्यलङ्कारसम्भिन्न: समधिकतरं प्रकर्षं प्रापयति कविताम्। तथा हि कालिदासविहिते समाधिस्थस्य शङ्करस्य एतस्मिन् चित्रणे-

अत्र महायोगिनो सहजं स्वाभाविकं यत् स्वरूपं तन्निरूपितं तेन च जाति:। 'प्रफु ल्लराजीवमिवाङ्कमध्य’ इत्युपमया सा जाति: परिपोषं याति, ततश्च जात्युपमे उभे मिलित्वा उदात्तम् उत्कर्षयत:, उदात्तं च उभे प्रगुणयति। द्वितीये पद्येऽपि मालोपमा एवमेव उदात्तस्य पोषयित्री, उदात्तेन चानुप्राणिता। लोञ्जाइनसप्रतिपादितमुदात्ततत्त्वमस्मिन्नन्त-र्भवति, तथैव धीरोदात्तनायकसम्बद्धो धर्म-दान-दया-युद्धैति चतुर्धा विभाजितो वीरो रसोऽपि। भवति चात्र आर्या-

।। इति श्रीराधावल्लभविरचिते अभिनवकाव्यालङ्कारसूत्रे
द्वितीयेऽधिकरणे आभ्यन्तरालङ्कारनिरूपणं नाम पञ्चमोऽध्याय:।।