सुन्दरदासः - कश्चिद् वणिक् ।

लावण्यवती - तस्य पुत्री ।

शान्तिदासः - तस्य भ्राता ।

देवीदासः - कश्चिद् वृद्धवणिक्; सुन्दरदासस्य जामाता ।

जयसिंहः - सुन्दरदासस्य श्यालः ।

मनोहरः - लावण्यवतीं कामयमानः कश्चिद् युवा।

दुःशीला - सुन्दरदासस्य भगिनी, देवीदासस्य भ्रातृजाया।

मञ्जरी - मनोहरस्य भगिनी ।

अन्याः स्त्रिय, श्मशान मनुष्यः, पुरोहितः, नापितः,

संरक्षकः, प्रतिवेशी इत्यादयः।

(नान्द्यन्ते सूत्रधारः)

सूत्रधारः- अद्याज्ञप्तोऽस्मि मित्रजनेन यथा देशरीतिरूढ्यादीनामुन्नतिकरं युगसदृशपरिवर्तनकरं च किञ्चिनाटकं नाटयितव्यम् । मया च गुर्जरत्रदेशे सूर्यपुत्र्यास्तपत्याः पुण्योदकेन प्लावितोपकण्ठे चतुःसीमान्तगतमहादेवदेवालये सूरताख्यनगरे निवसतः साहित्यविलासिपण्डितलालशङ्गरसुतगजेन्द्रशङ्गरेण वडनगरानागरज्ञातावुत्पन्नेन श्रीहयग्रीवदेवताप्रसादाल्लिखितं विषमपरिणयं नाम नाटकं समधिगतम्। तन्नाटयितव्यमिति प्रियायै निवेदितम् । अद्यापि तया किमनुष्ठितमिति विविधकार्यव्यग्रेण मया न ज्ञायते । (नेपथ्याभिमुखं दृष्ट्वा) कुत्र गता त्वम् ।

नटी-(संभ्रान्ता प्रविश्य) त्रायस्व त्रायस्व त्रायस्व नाथ ! त्रायस्व वराकीं बालिकां मूर्खजनैः पीड्यमानाम् ।

सूत्रधारः- किमापतितम् । (नेपथ्ये कलकलः)

नटी-श्रूयतां हृदयतन्तुविदारक आर्तनादः । निवारितगृहप्रवेशस्य भवतो

भ्रातुः सुन्दरदासस्य पञ्चदशवर्षदेशीयाऽज्ञातसंसारा बाला लावण्यवती नाम

मृत्युदंष्ट्रागृहीतस्य लालाप्लावितमुखस्य वणिजो देवीदासस्य हस्तं ग्राह्यते ।

श्रुतिशास्त्रप्रमाणैर्वाऽऽर्यजनसमुचितवर्तनोपदेशैर्वा तस्याः पितरं वारयितुं भवदितरो न कोऽपि शक्तः ।

सूत्रधारः - आर्ये ! किमेतत् ? प्रतिज्ञातासीत्सा मनोहराय । कथमनेन समयभङ्गः कृतः ।

नटी - तेन वृद्धेन सह तथा निभृतमतिसुगुप्तं च भवतो भ्रात्रा समयः कृत आसीद्यथा केनाप्यस्य गन्धलेशोऽपि न लब्धः । अनयैव घटिकया वर आहूतः पुरोहितोऽन्ये नरनारीजनाश्च।

सूत्रधारः - अहो ! मूर्खजनसोमोहः । मनोहरो वाराणसीं गतः । स अस्यां दृढबद्धभावो वर्तते । अनेन तावदेवमनुष्ठितम् । अपि च न वर्तते परिणयस्येदृशस्य प्रतिबाधनार्थवसरो न्यायाधीशस्याज्ञालेखं लब्धुम् । तथापि यतिष्ये यथाशक्ति ।

(इति निष्क्रान्तौ)

(लग्नमण्डपे लावण्यवती पित्रा साक्रोशं देवीदासस्य हस्तं ग्रहीतुमाज्ञाप्यते ।

सा च तस्यादेशपराङ्मुखी रुदती तत्स्थानात्पलायितुं प्रयतते ।)

लावण्यवती-(समाक्रोशन्ती) रे ! रे ! युवकगणः ! रक्षत रक्षत मामेकाकिनीं पाषाणहृदयेन मातुलेन बलात्कृष्यमाणामदूरंस्थितं वधस्तम्भमिव जराजर्जरितवृद्धं परिणाययितुम्।

सुन्दरदासः-अयि दुर्विनीते ! आचारं प्रतिपद्यस्व । न जाने क्रोधप्रज्वालितमानसोऽहं किं करिष्ये । जयदास ! कथं मूढ इव स्थितः । आनयैनां केशेषु गृहीत्वा ।

लावण्यवती- (जयदासेन पीड्यमाना) मातुल ! मातुल ! मा तोलय मां केशैः। एनां केशरज्जुं मम गले कृत्वा कृतान्तमिवात्मानं संदर्श्याकृष मे प्राणान् । अथवा निबिडिताङ्गीं मां कृत्वा पातय वृश्चिकसर्पादिपूर्णे कस्मिंश्चिदपि कूपे यत्र स्थिताऽनेकजीवानां दुर्बलाङ्गानां भोजनविषयं प्राप्ताऽहमात्मानं कृतकृत्यं मंस्ये । अनेन तु मृत्युदन्तैश्चर्व्याणेन जरठेन गृहीताया एकस्यापि जन्तोः प्राणधारणां कर्तुसमर्थायाः कुतो मे जीवितसाफल्यम् ।

सुन्दर- पण्डिते ! मुञ्च ते वाक्वलकलम् ।

देवीदासः- (स्वासनात् कथंकथमप्युन्नमय्यात्मानम्) अहो ! शोभनाङ्गि ! मा मामन्यथा वर्णय । ज्योतिर्विद्भिर्मायुष्यं पञ्चाशदधिकशतमिति शास्त्राधारेणानेकश आयुर्भवनं समालोच्य निर्णीतम् । अद्य तावन् मम सप्ततिवर्षदेशीयस्य तदनुसारेण युवावस्थाप्रवेश एव ।

लावण्यवती - विगतरसवृक्षस्य जीर्णशाखापत्रैर्नवमालिकासमालिङ्गने कीदृङ्मनोरथः । पश्यत पश्यत नवाम्बुबिन्दुप्राशनोत्सुकाश्चातकयुवतयः-

अपि च

जयदासः- किमेभिः प्रलपनैः । न सुविद्यालंकृतस्य त्वादृशस्य कन्यारत्नस्यैष समुदाचारः समुचितः । संवृतोऽसौ तव पित्रा त्वया सर्वथा पतिरिति पूजनीयः।

लावण्यवती - अहो ! न कोऽपि युवको ज्ञातिबन्धुर्दृश्यते । मातुल ! कथं भवता कंसवृत्तेः प्रथमं किरणमाविष्क्रियते । कथं विनाशपथं नीयते कुलोत्सादनवृत्त्याऽऽर्यजनसमुचितो हृदयभावः ।

(प्रत्युत्तरमलब्ध्वा) हन्त ! कुत्र परित्राणं लभ्येत यद्यातपत्रमेव तपनत्रासमुद्भावयति ।

(ज्योतिर्विदो मुहूर्तवेलामाघोषयन्ति।)

सुन्दरदासः- मूढे ! परिहीयते मुहूर्तवेला । न श्रूयन्ते किं त्वया ज्योतिर्विद्भिराघोष्यमाणा मुहूर्तघटिकाः । पश्याधुना तेऽपि जडीकृता इव दृश्यन्ते । मुकुलितनयनास्ते विह्वलाबद्धतारा विकसितमुखरन्ध्राभासमाना रदाग्राः।

अपि च

अपरं च

लावण्यवती- मा मवैम् । यथा मामुद्दिश्य भवानतेच्छ्लोके त्रयमुद्गिरति तथा भवन्तमनुलक्ष्याहमपि तथैव वच्मि । मम तु तावदेतदन्यत्कथनीयं वर्तते ।

सुन्दरदासः- जयदास ! न ते पौरुषं विद्यते यथा त्वमप्यसंबद्धप्रलापिन्या ईदृशसंभाषणे दत्तकर्णस्तिष्ठसि । आकृष बलादेनामत्र ।

देवीदासः- श्वशुरवर्य ! सुको ललता कशाप्रहारेणाभिहता मार्दवं त्यजति। हताङ्गी च विरूपा भवति । यथाऽस्याः शरीरसौष्ठवं सौन्दर्यं चाहते स्यातां तथा शनैः शनेरानयैनाम् ।

लावण्यवती- अहो ! वृद्धशृगालस्य हरिण्यां दयाभावः ।

देहो जर्जरितस्तथैव नयने श्वेतास्त्वचो मूर्धजाः क्षीणा वाग्वदतो मुखं रसनया लालाभृतं दृश्यते ।

सुन्दरदासः- आनय सत्वरं शशकवदेनाम् । अथवा हस्तपादौ संयम्य मुखं च कर्पटपूर्णं कृत्वा विकृष ।

(जयदासस्तथा कर्तुं प्रयतते । लावण्यवती चावधीरयते ।)

जयदासः- दुर्विनीते ! विनयं प्रतिपद्यस्व ।

लावण्यवती- प्राणमोक्षं वरं मन्ये न तु वृद्धहस्तग्रहणम् ।

जयदासः- तर्हि त्वरितमनुभव पितृमातुलकोपप्रसादम् ।

(ताडयति बद्धुं च प्रवर्तते।)

लावण्यवती- (समाक्रोशन्ती) त्रायताम् त्रायताम् यदीदृशस्य परिणयस्य विरोधी कलियुगेऽस्मिन्नथवाऽबलाजनस्य दुःखेन समदुःखः श्रुणोति माम् ।

सुन्दरदासः- एवमेव समाकृष द्रुततरम् ।

लावण्यवती- (पुनः प्रलपति ।)

(नेपथ्ये)

शान्तिदासः- तिष्ठ ! तिष्ठ ! रे मूढ ! कथमुन्मत्तो दुर्गज इव कमलनालिकां निष्पीडयितुं प्रवृत्तः ।

सुन्दरदासः- (समाकर्ण्य चकितः) क एष विनीतवेशोऽत्रैवाभिवर्तते ।

शान्तिदासः- (प्रविश्य) किमनया पिशाचवृत्त्या ।

(जयदासहस्ताल्लावण्यवतीं मोचयति, जयदासस्तु पुनरेनां गृह्णाति ।)

मुञ्च मुञ्चैनामथवा वज्रमुष्टिर्मे विगतसंज्ञं त्वां पातयिष्यति ।

(लावण्यवतीं मोचयति।)

सुन्दरदासः- अहो ! शान्तिदासः । भ्रातर् ! ननु बाललग्न- विरोधप्रचारकस्त्वमागतः । निष्क्रम निष्क्रम इतः स्थानादनेनैव क्षणेन । अथवा न जाने किं मया कृतं भविष्यति ।

शान्तिदासः- रे धनलोलुप ! अस्या बालिकाया विप्रियकरणे प्रवृत्तस्य तवाऽपि किं विप्रियं मया कृतं स्यात्तदहमपि न जानामि । कस्मैचित्सुवयसे सुवर्चसे सुविनीताय मनोहरसदृशयुवकाय प्रयच्छैनामित्येव मे कथनीयम् ।

सुन्दरदासः- कस्मै दातव्या मे कन्येति विचारणायामहमेव प्रमाणम् ।

अनिमन्त्रितस्त्वं छिन्ननासिकः कृतापमानोऽपि पुनरायातो मङ्गलकार्यबाधामुत्पादयितुम्। अपेहि ! मूढ ! अपेहि -

शान्तिदासः- लावण्यवती ते कन्या । तथाप्येषा त्वत्तोऽन्यो जीवः। कथं स्वार्थवृत्तिमाश्रित्य प्रवृत्त एनां विनाशयितुं भवान् । न कर्णपथं समायातं भवतो यथालब्ध्वा

सुन्दरदासः- मामपि सम्बोद्धुमुपालब्धुं च प्रवृत्तस्त्वम् न च मे कन्यादानावकाशं प्रयच्छसि । रे गणदास ! सत्वरं समाहूयन्तां रक्षकाः ।

अर्धचन्द्रप्रदानेनैवासौ निष्कासयिव्यः ।

देवीदासः- पितृव्येशशुर ! शरदां द्विशतं जीवेति ज्योतिर्विद्भिर्दत्ताशीर्वादोऽहम्। धृतप्लुतरोटिकाभक्षणे प्रवृत्तस्य बिडालस्य इव साभिलाषं मे मनोऽस्यां कन्यकायाम्। पश्य कियन्मूल्यानि कियन्त्याभरणानि कियन्ति च बहुमूल्यानि काशीखण्डबसमाख्यानि सुवर्णस्वस्तिकालंकृतोपान्तपल्लवानि क्षौमवस्त्राणि ममास्या वल्लभायाः कृते क्रीतानि ।

शान्तिदासः- जरठ ! गलितदन्तः शृगाल इव कथं त्वं मृगीभक्षणे प्रवृत्तः। प्रकृत्याऽपि वर्जितो नवयौवने वर्तमानायाः पूर्णचन्द्रिकायाः क्षीणनिशानाथेन संबन्धः।

देवीदासः- मा मैवम् । यथा भवतो बन्धुर्मया निष्कसहस्त्रं दत्त एवं च सुपरितोषितस्तथा भवतोऽपि पारितोषं कुर्याम् । एहि बन्धो ! गृहाणाभरणानि ।

शान्तिदासः- अरे ! किमनेन कन्या विक्रीता । (सविषादम्) रे बन्धो ! कस्मात्त्वयेदं पापतमं कृत्यमनुष्ठितम् ।

अपरञ्च !

सुन्दरदासः- अलमलम् । वेदमूढस्त्वं शास्त्रमधिकृत्य वदसि । अहं तु लोकव्यवहारं प्रकृतिनियमं चोद्दिश्याचरामि । पश्य-

लावण्यवती- (सविषादम्) अहो ! प्रत्युत्पन्नमतिर्मे पिता । धनप्राप्तिविषये सत्यमसौ गहनदृष्टिः। अथवा कोऽस्य दोषः । कस्मिंश्चिद्विषये संकीलिता दृष्टिरन्यत्र जडीभवेदिति प्रकृतेर्न्यायः ।

जयदासः- शान्तिदास ! मुञ्च मे हस्तमथवा मे हस्तलाघवं प्रेक्षिष्यसे ।

शान्तिदासः- विरमास्मात्सरंम्भादथवा मयाऽत्रवै महान् सरंम्भः कृतः स्यात्।

लावण्यवती- मातुल ! अन्यस्मिन् बद्धभावाया ममापरस्मै प्रदानेन कुतः फलम् । तस्मिन्मे पतिभावो नोत्पद्येत न वा पूज्यबुद्धिः ।

सुन्दरदासः- (साश्चर्यं सक्रोधम्) रे कुलविनाशिनि । कतमस्मिंस्त्वयाऽनुरागो विहितः ।

लावण्यवती- मम हृदयवल्लभे मनोहरदासे । तस्यैव मे प्राणा जीवितं संसारश्चेति प्रतिज्ञातमेकदा भवतः समक्षम् ।

सुन्दरदासः- स्मृतमुन्मत्ते ! स्मृतं तदंशतः सर्वम् । तथापि न चलेयं पदमपि मे संकल्पात् । विपरीततां गतेऽपि सूर्याचन्द्रमसोरुदयास्तक्रमे नान्यथा भवेन्मे निश्चयः।

धावत धावत गणपत ! भीमजी ! पाडुरङ्ग ! दुराग्रहिणं ममैनं भ्रातरं मुष्ट्या जर्जरीकृत्य दूरीकुरुत । जयदास ! क्षणमात्रमप्यविलम्ब्य वक्रीभूतमानसामेनामाकृष्यानयात्र ।

(ते तथा कर्तुं प्रवर्तन्ते।)

शान्तिदासः- दास्याः पुत्राः ! तिष्ठत तत्रैव । अथवा

सुन्दरदासः- कथमेतेषामपि तर्जना ।

देवीदासः- श्वशुरवर्य ! कम्पेऽहमस्य वज्रमुष्ट्या रक्तनयनतीव्रदृष्टिपातैश्च।

मुञ्च माम्। न भवतो दुहितरं कामये । प्रयच्छ मे सुवर्णं वस्त्रालंकाराणि च ।

(उत्थातुमिच्छति।)

सुन्दरदासः- जामातर् किमेतत् । समयभङ्गं विधातुं प्रक्रममाणो न लज्जसे ।

शान्तिदासः- जरठ ! पलायस्व द्रुततरं यावत्सन्दंशिकासदृशा मम हस्तेन धृतस्त्वं कन्यकास्थानेऽर्धचन्द्रप्रदानेन निष्कासितो न भवेः ।

(उत्प्लुत्य हस्तेन गृह्णाति।)

देवीदासः- मृतोऽहं मृतोऽहम्। (कम्पते ।) देहि ममाभरणानि । प्रयच्छ मे सुवर्णम्। (आक्रोशति।)

सुन्दरदासः- गणपत ! मा तावन्मूढ इव तिष्ठ । जयदास । यावदेते प्रबाधेरंस्तावदानयैनाम् ।

शान्तिदासः- एवं तर्हि पश्य-

(सहसा गणपतादय एनं प्रबाधन्ते तावत्समाक्रोशन्तीं प्राणांश्च मोक्तुं यतमानां प्रबाध्य समाकृषति जयदासः । शान्तिदास आत्मानं मोक्तुं प्रयतते । किन्तु दृढं गृहीतो न शक्नोति।)

सुन्दरदासः- जामातर् गृहाणैनां कन्यकामग्निं साक्षीकृत्य।

देवीदासः- सुन्दरि ! गृह्णामि ते नवपल्लवसदृशं हस्तं यथा मूषकः सर्पं रज्जुं मत्वा गृह्णाति तथा । देवि ! परिपालयिष्ये त्वां यावज्जीवम्।

लावण्यवती- हा धिक् ! हा धिक् ! रे दुष्ट पिशाच दैवहतक ! धिक् त्वां च मां च दुर्भागिनीम् (मूर्च्छति।) ।

शान्तिदासः- (कथंकथमप्यागत्य) किमनुष्ठितम् । धनलोलुप कन्यामांसोपजीविन् पिशाच ! धिक् त्वां तुभ्यं च वृद्धवयसे कामीजनाय ।

(सुन्दरदासो हसति । वृद्धः स्मयते । शान्तिदासः निश्वसति । लावण्यवतीं संज्ञामानेतुं प्रयतते।)

(प्रविशति रत्नादिभिः खचितां चन्दनकाष्ठपेटिकां गृहीत्वा मञ्जरी ।)

मञ्जरी- (सुन्दरदासस्य गृहद्वारमागत्योच्चैर्वदति) लावण्यवति ! अयि ! लावण्यवति ! (प्रत्युत्तरमश्रुत्वा) कथं नास्ति प्रत्युत्तरः !

(पुनराह्वयति) लावण्यवति !

(गृहद्वारमुद्धाट्य मुखं दर्शयति सुन्दरदासस्य भगिनी दुःशीला ।)

दुःशीला- का त्वं मूढा कर्णविवरं खण्डशः कर्तुमुद्यता इव काबेरवत् समाक्रोशसि । अपेहि दुर्विनीते ! नैषा मत्स्यविपणिः ।

मञ्जरी- भगिनी दुःशीले ! आगताऽहं मे प्रियसखीं लावण्यवतीं द्रष्टुम्।

मञ्जरी ते सहचरी वाराणस्या आगता सोत्कंठं त्वां द्रष्टुं प्रतिपालयतीति निवेद्यैनां प्रेषयितुं प्रसीदतु भवती ।

दुःशीला- ज्ञातम् । आगता त्वमेनां विपथगामिनीमधिकं विपथं नेतुम् ।

जानीहि मूढे ! दुःशीला खल्वहम् । अपसरेतः स्थानादथवा केशेषु गृहीत्वा त्वां जर्जरीकरिष्यामि ।

मञ्जरी- भगिनी ! बलवदुत्कंठिताऽस्म्येनां द्रष्टुम् । नैषा मया द्रष्टोक्ता वाऽऽषण्मासेभ्यः ।

दुःशीला- (चन्दनपेटिकां दृष्ट्वा) अहो पेटिका ! सा च चन्दनकाष्ठमयी रत्नजडिता । (सलालसं निर्वण्य) तर्कयामि तव सख्याः परिणयमुद्दिश्योपहारी- कर्तुानीतैषेति । यद्येवं तर्हि दीयतां मे । दास्ये यदा सा पतिगृहादत्रागच्छति ।

मञ्जरी - (साश्चर्यम्) कः पतिः कस्याः पतिः का च पतिगृहादागमिष्यति ।

अहं तावल्लावण्यवतीमुद्दिश्य पृच्छामि ।

दुःशीला- यदि न दातव्या यावत्साऽविधवा, तर्हि प्रतिपालय कानिचित्क्षणानि दिनानि वा । प्रेक्षिष्यसे यावत्त्वमेनां सौभाग्यचिङ्घविरहितां मामिव विधवाभूतां तावद्देहि वैधव्योपहारमिति ।

(तर्जंयन्ती निष्क्रान्ता।)

मञ्जरी- तिष्ठ ! तिष्ठ ! (गृहद्वारमास्फाल्य) पतिगृहं गता ।

(विचारयति)

लावण्यवती परिणीता । तस्याः पतिरपि मृत्युशय्यायां वर्तते सा च विधवा भविष्यति। अहो ! दैवहतक ! क एष वज्रपातः समुत्पातितः । (संभ्रान्ता) एषः स्वप्नः सत्यं वा? (आत्मानमभितः प्रदेशं च निर्वर्णयति ।) एतत्समाकर्ण्य कीदृशीमवस्थां नीतो भवेदस्यां बद्धानुरागो मे भ्राता । अद्यैवागत्य प्रेषिताऽहमेनमुपहारमस्यै निवेदयितुं स्वानुरागाभिज्ञानमिति । अत्र त्वेवमुपस्थापितं दैवेन । दुःशीलया कदाचिन्नामोचितमनुष्ठितं भवेदिति मे शङ्का । तस्मात्सत्यवृत्तमज्ञात्वा नोचितं

भ्रातरमुपस्रप्तुम् ।

(निष्क्रान्ता)

प्रवेशकः

(ततः प्रविशति श्रेष्ठिकुन्द नदासस्य पुत्रको मनोहर)

मनोहरः- अहो कीदृशी तत्रासीन्मोक्षपुरी । पुनः पुनः स्मरणपथमभिवर्तते।

अपि च ।

अथवा हृदयनिहितां मे प्रियलावण्यवतीं मृगयित्वा दृष्टिविलोभनं करोमि कर्णसुखं चोत्पादयामि । यतः -

कुत्र गतं भवेन्मे द्वितीयं हृदयम् । प्रेषिता मया भगिनी मञ्जरी । कथं चिरायतेऽनया। सुगन्धवृत्तरसास्वादलोलुपस्य ममानया नोद्द्रावितं प्रियाया वृत्तमद्यापि। अथवा कथं जानाति सा वराकी विरहव्यथितस्य मे हृदयदशाम् ।

कुत्र प्रतिपालयाम्येनाम् । (इतस्ततः परिक्रम्यावलोक्य सहर्षम्)

मंजरि ! (ततः प्रविशति मञ्जरी किंचिन्म्लानमुखी) कथं विलम्बितं त्वया ।

(मञ्जरी कथंकथमपि हसितुं प्रवर्तते।) आः ज्ञातम् । एतावन्तं कालं प्रीतिक्षुधापीडितस्य मम स्नेहभाजनात्त्वया निःशेषकवलानि मुखे कृतानि । अयि स्वार्थरते ! द्रुततरमुद्वह मे भोजनं यावत्तव जठराग्निना न पच्यते । कथय सर्वकलाक्षेपम् । कतमदङ्गं त्वया समाश्लिटम् । कतमेऽङ्गे तस्याः पुलकः संजातः । कथं च तस्याः पक्ष्मणा निमीलितम् । कथं च तारकेण कोणान्तगतो भावो निवेदितः । कथं च तया स्मितस्मेराननया लज्जावरणेन मुखं समावृतम्। कथं च कपोलरक्ततयोदयगतो बालसूर्यो लज्जाभावं प्रेषितः । सुधां निर्झरन्त्या दन्तावल्या कथं धृतमोहिनीस्वरूपो विष्णुः क्षणं विवर्णभावं गामितः ।

(साश्चर्यं परात्पृच्छति ।) कथं मूकमिव शब्दमपि न विसृजति ते वागिन्द्रियम् । वद वद भगिनी ! त्वां दृष्ट्वा वेपितमस्याः श्वासनिर्भरेण हृदयेन वा न वा।

कम्पेनापूरिताऽखिलाङ्गयष्टिर्वा न वा । किं कृतं हस्तलतया । कीदृश्यश्च भूता अङ्गुल्यः। कथंभूता कटी । कथं च संजातो नितम्बः । नितम्बगामी केशकलापः किं कथयितुारब्धो विस्त्रब्धमस्याः कर्णे। कथं च लोलायितं नयनतारकाभ्याम् । कथं न वदसि ।

(चिबुकं संस्पृश्य पुनरेनां सोत्सुकं पृच्छति।) हृदयगतभावकथनोत्सुकाया आनन्दभारेण किं वाक्परिबाधिताऽऽसीत्। अथवा मक्षिकावदनया किञ्चिदानम्रमूर्त्या गणगणितं किञ्चिन्मज्जुलमस्पष्टाक्षरम् अथवोद्वृत्तरसम् ।

मञ्जरी- बन्धो (गम्भीरानना क्षणं मूकीभूय) बन्धो ! कृष्णरात्रौ कुतो ज्योत्स्नाभिरामत्वम् ।

मनोहरः- कथं कृष्णरात्रिः । अद्य तु चन्द्रिकैवाभिरमते पूर्णेन्दुना सह पूर्णिमायाम्।

मञ्जरी- केतुबन्धोश्छाययाऽऽवृते नभसि तस्याप्यसंभवः ।

मनोहरः- (सावेगम्) किमेतत् । मम तव भ्रातुः प्रियोदन्तश्रवणोत्सुक स्योपहासः ।

मञ्जरी- न मञ्जरी कदाप्युपहसति यथा दुर्दैवम् ।

मनोहरः- (सभयम) कथं दुर्दैवमुपहसति । गता मे हृदयवल्लभा पञ्चत्वं किम्।

अथवा न खलु संक्रान्तः स्नेहभावोऽन्यस्मिन् स्त्रीजनसहजहृदयदौर्बल्यात् ।

मञ्जरी- न तथा संभावनीयं निष्पापाया ईदृश्याः ।

मनोहरः- तर्हि किमापतितम् । कथय सत्वरम् । निर्बलतरं संजातं मे मनस्तर्कावकाशकालं प्रतिपालयितुं न सहते ।

मञ्जरी- नैष काल आवेगस्य । अस्या वराक्याः षष्टितमे वर्षे वर्तमानः पतिर्यदेवस्य पाशवर्त्मनि पतितः ।

मनोहरः- मंजरि ! किमुच्यते त्वया । कस्याः पतिमनुलक्ष्य वदसि ।

मञ्जरी- समोशसिहि बन्धो ! तव वल्लभा लावण्यवती बलादुद्वाहिता ।

मनोहरः- (साश्चर्यं वज्रपातमनुभवन्) मम लावण्यवती अरे मम वल्लभतमा परिणीतपूर्वा । (सक्रोधम्) कथं केन कुत्र ।

मञ्जरी- अस्याः पितुर्धनकोशमाकण्ठं कुर्वता जरठेन देवीदासेन ।

मनोहरः- (सोद्वेगम्) मञ्जरि ! मम बिडम्बनायाः कुतस्ते परितोषफलोद्गमः।

मञ्जरी- मातले पितरुादेशाद् बलान्नीयमाना रक्षार्थं युवकगणं समाक्रोशन्ती प्राणमोक्षं कर्तुमलब्धावकाशा निःसंज्ञैव हस्तं ग्राहिता ।

मनोहरः- बलाद्धस्तं ग्राहिता ! कुत्र गता अबलाजनरक्षिका देवताः ।

कुत्राऽऽसीद्वृद्धलग्ननिषेधकमण्डलस्य प्रमुखः शान्तिदासः । कन्यकां विक्रीयमाणां दृष्ट्वा न कस्यापि हृदयमुन्मथितम् ? अये निष्ठुर संसार ! अबलाजनरक्षणे तत्रैकौऽपि समर्थो युवको न जात इति कीदृक् ते पापफलं समुद्भूतम् ।

मञ्जरी- न्यायाधीशस्य प्रबाधपत्रकं सावकाशं प्राप्तुमसमर्थो लग्नविधिमुत्सादयितुमुद्युक्तः सुन्दरदासेन व्यापृतरक्षकैर्मृत्युमारं मारित एनां परिणीयमानां रक्षितुसमर्थ आसीच्छान्तिदासः ।

मनोहरः- किं तथाऽनुष्ठितमनेन मानवराक्षसेन । भो दुरात्मन् ।

पिशाचवृत्तिमनुतिष्ठता त्वया न चिन्तितं यथा क्षीरोदकेन संवर्ध्य क्षीयमाणाङ्गरसमूहे पातिता सुकुमारकलिकामाला । तिष्ठ तिष्ठ रे पिशाच ! को लाङ्ग्याः रक्तपिपासोस्ते जिह्वां मनोवृत्तिं हृदयरागं च तवाङ्गानि शतधा कृत्वा तथा शोषयिष्ये यथा न कोऽपि त्वादृशोऽन्यधनलोलुपस्तवानुकृतिं प्रतिपत्तुं चिन्तयेत् ।

अपि च

मञ्जरी- भ्रातर् ! उचितो वाऽनुचितः समुदाचारो भवितव्यतयैवमनुष्ठितः। एवं च वर्तमान उद्दामवृत्तिस्त्वं नगररक्षकैर्लोहकङ्गणं परिधापितः स्याः, न्यायनियमभङ्गानुष्ठानात्कदाचिद्दण्ड बाधामप्यनुभवेः । कन्याविक्रयिणां चोपहासविषयं गच्छेः। तस्मात्समाह्रियतामावेगः ।

मनोहरः- नहि नहि संवेग एषः । अत्र तु सूचिभिन्नानि सर्वाण्यङ्गानि प्रतिमुखमङ्गारकैर्दह्यन्ते ।

तस्मादनुजानीहि मे गमनमथवा दूरारूढः कोपः सर्वंनाशावहो भविष्यति।

मञ्जरी- सुलभकोपः प्राकृतमानवः । सुविनीतैस्तु संयतचित्तैर्भाव्यम् ।

अन्यथा विनीतानामविनीतानां को भेदः । पश्य-

मनोहरः- भगिनि ! नानुभूयते त्वया या मर्मच्छेदिनी हृदयव्यथोत्पादिताऽतर्कितोपनिपातैर्दुर्दैवस्य । किं मया चिन्तितं किं चापतितम् । किं मयाऽपेक्षितं किं चोपलब्धम् । किं मया वाञ्छितं किं चानुभूतम् । कं भावं हृदये कृत्वोत्ताम्यता हृदयेनागतं कथं चासौ भावः संवृत्तः। आगामिकालस्य कीदृश्युज्वलताऽपेक्षिता कीदृशश्चानन्द उदीक्षितः कीदृशं च स्वर्गोत्तरसुखं निमीलितनयनेनाधन्येन मया कल्पितम् ।

अपि च -

अन्यच्च-

मञ्जरी- दैवं सर्वदाऽभिलषितं न संपादयति । कदाचित्तद्विपरीतसम्पादनेऽपि तस्य मनोरथः ।

मनोहरः- पश्य, पश्य, मंजरि ! विस्फारितनयनाभ्यां ते पश्य । एवं दैवमवलम्बमानस्य ममाखिलः संसारः प्रलयजलेन परिप्लुत इव दृश्यते । कीदृशः कालक्षेपः संसारे मया परिकल्पितः कथमसौ घटच्छिद्रन्यायेन जलवन्निःसृतः ।

मञ्जरी- अत एवैतद्दैवम् । तस्य बलवतो विधेर्विहितं प्रतिविधातुं कः प्रभवति।

मनोहरः- केन सृष्टोऽसौ दुरात्मा विधिर्यः पुरुषार्थमुन्मूलयति विहस्य चाशाभिलाषामयं जीवनं सर्वतो ज्वालयति ।

अपि च

(नेपथ्ये कलकलः ।)

(नेपथ्ये)

दुःशीला- हा धिक् ! हा धिक् ! खण्डितं मे भ्रातृदुहितुः सौभाग्यम्।

मञ्जरी- (संभ्रान्ता) हन्त ! सोरस्ताडनमाक्रन्दते दुःशीला लावण्यवत्याः पितृष्वसा । दुर्दैवं खलु संजातमिति तर्कयामि । अनुयाहि माम् । सा वराकी खलु समोशासनीया ।

(नेपथ्ये पुनः कलकलः)

(नेपथ्ये)

लावण्यवती- अत्याहितमत्याहितम् । क्रूरः खलु लोको मे कङ्कणभङ्गं कर्तुं समुद्यतः । त्रायतां मां कोऽपि युवकजनोऽस्माद्दुराचारात् । अहो न कोऽप्यबलाजनरक्षक आभिरमङ्गललब्धानन्दाभिर्दुष्टाभिः संबाध्यमानाया मे रक्षणे समुद्यतः ।

मनोहरः- आः किमेतत् । के दुरात्मानोऽतर्क्यदुःखार्णवे वर्तमानायाः कन्यकाया आर्तस्वरतां हृदयपीडनादुद्भावयन्ति । रे मूढाः ! न जानीथ यथा -

मञ्जरी- बन्धो ! किं वचनोत्सर्गेण । यद्येवमेव तव हृदये तत्त्वतो वर्तते तर्ह्येष एव कालोऽज्ञानकूपपतितानां जनानां रूढिभङ्गक्रममुपस्थापयितुम् । असौ तु कन्या वृद्धं बलात्परिणायिता । असौ च परिणयादूर्ध्वकालक्षेपं पञ्चत्वं गतः । स्त्रीजनश्चैनां दुःखार्तां पीडयति । अतः कोऽन्योऽवसरः प्रत्यक्षदृष्टातेन नवरूढिप्रचारकरो युक्तः।

मनोहरः- शान्तिदासं सर्वं निवेद्य न्यायसहायं यथाशक्ति त्वरितं संप्राप्य सत्वरमेहि । तावत्कालमहम् -

(निष्क्रान्ते)

(ततः प्रविशन्ति दुःशीलादयःस्त्रियो लावण्यवतीं परिवेष्ट्य तस्याः कङ्कणं भङ्क्तुमुद्यताः । लावण्यवती तथा कर्तुं नानुजानाति।)

लावण्यवती- (समाक्रोशन्ती तर्जयन्ती च) मुञ्चत मुञ्चत मे हस्तौ ।

एका- अयि मर्खे ! पश्यते पितृस्वसारम् । कियताऽन्तर्दुःखेनेषा परिपीड्यते।

रुधिरपरिदिग्धमुरः सा पुनः पुनस्ताडयति । त्वं तु मूढेवोन्मत्तेवाऽभार्येव कथमेवं तिष्ठसि।

दुःशीला- हा धिक् ! हा धिक् ! (सोरस्ताडनं रोदिति ।) रे दुष्टविधे !

पियभ्रातृदुहितरं विधवां कुर्वता त्वया कथमहं न मारिता । अहमेवाधुना प्राणमोक्षं करिष्ये । यत एवंभूताया भ्रातृदुहिर्तुदुखं द्रष्टुं न शक्ष्यामि ।

(कण्ठपाशं कर्तुमुद्युक्ता ।)

अपरा- अरे गृहाणैनाम् । अतीवदुःखावेगेनोह्यमाना कदाचिन्मृत्यु कालं समाश्लेक्ष्यति ।

अन्या- हन्त ! देवरपत्नीभूताया अस्या उन्मत्तायाः साम्राज्ये कथमेषा वराकी जीवनकालं नेष्यति । (रोदिति।)

अपरा- सखि ! त्वं निराधारा संजाता । समाश्वसिहि । समाश्वसिहि । त्वां रुदतीं दृष्ट्वा ममाऽपि नयनेऽश्रुप्लुते भवतः ।

(नयनाश्रूणि प्रमार्ष्टि।)

इतरा- पश्य पश्य । ज्येष्ठपत्नी प्राणत्यागं कर्तुमिच्छति हृदयद्रावकं च रुदनं करोति तथापि वज्रीभूतहृदयैषा विधवाभूताऽप्यानन्दमुपभुञ्जाना नयनादेकमप्यश्रु न मुञ्चति । अहो ! कलियुगेन कलुषितः खलु संसारः ।

दुःशीला- वाहय वाहय मां चितास्थानं मे देवरस्य, पातय मामग्नौ । न क्षमेऽहमस्मत्कुलोचितसंस्काररीतिनामुच्छेदमनया विधवाभूतया क्रियमाणं द्रष्टु्। रे स्त्रीजन ! देहि मे छुरिकां वाऽऽनय विषभाजनं येनात्मोत्सर्गं कृत्वैनां सन्तोषयामि । एका- रे वधु ! कथं त्वं दुःखार्ता ना में वराकीं श्वश्रूस्थाने स्थितां ते ज्येष्ठजायां दुःखयसि । त्यज कुजनोचितं वर्तनम् । चतुरे ! आनय पाषाणमस्याः कङ्कणभङ्गाय।

लावण्यवती- (सक्रोधम्) अपेहि । न मे कङ्कणस्पर्शः कार्यः ।

अपरा- कथं न कार्यः । विधवा खलु त्वं संजाता । ईदृश्याः केशवपनं कार्यं कङ्कणानि च भङ्क्तव्यानीति लोकरीतिः कुलरूढिः शास्त्राज्ञा च ।

इतरा- किमनया लौकिकविमुखया शास्त्रेण रीत्या नीत्या वा । एषा तु श्व एव पुनर्विवाहमनुष्ठास्यति । तदनु येन केन प्रकारेण परिणीतं च हत्वाऽन्यं जनमन्वेष्यति तं च हत्वाऽपरमित्यनेकान् नरान् परिणीय हत्वा च कुलटावृत्तिमनुवर्त्स्यति ।

लावण्यवती- विरम जिह्वाचाञ्चल्यात् । न क्षमिष्ये शब्दमप्येकमतः परं मे सद्वृत्तिबाधकम् ।

दुःशीला- प्रहर मां रे कुलोत्सादिनि । अमङ्गलपदया त्वया लग्नकाल एव तथाऽमङ्गलं रुदितं यथा मृतो मे युवावस्थोऽपि देवरः । मारय मामप्यधुना कामरुदेशीयप्रयोगेण । पिब पिब मे रुधिरं किन्तु मां मा शोषय पिशाचवृत्त्या ।

(मस्तकं पाषाणेन ताडयति।)

एका- रे मन्दभागिनि ! त्रुट्यतेऽस्या हृदयेन । मा विलम्बस्व । आनय ते हस्तम् । स्वयमेवाहं ते कङ्कणानि भंक्ष्यामि ।

(तस्या हस्तं ग्रहीतुमिच्छति।)

लावण्यवती- मा कुरु स्पर्शं मे हस्तस्य कङ्कणस्य वा । यदि काऽपि मां स्प्रक्ष्यति तर्हि न जाने किं मया कृतं स्यात् ।

(तर्जयति।)

दुःशीला- (सक्रोधम्) रण्डे ! सौभाग्यं विनष्टं तथाऽपि तच्चिह्नं धारयितुमिच्छसि।

लावण्यवती- कस्याः सौभाग्य विनष्टं । कथं च विनष्टम् । न मया पतिरित्यषे संवृतः न च मया पतिरिति संभावितः । एवं स्थिते कस्याः पतिभावः कस्मिन् । पतिपत्नीनिबन्धको भावो यदि न विद्यते तर्हि तन्मूलकं दुःखं कथं दृश्यते । कथं च सौभाग्यनाशः ।

दुःशीला- यावत्स्वयं न दर्शयामि तावत्त्वं स्वच्छन्दमनु वर्तसे किम्।

(यष्टिं गृह्णाति।)

लावण्यवती- दुःशीले ! नाऽहं ते दासी ।

दुःशीला - त्वं तु राजमहिषी । मम वृद्धप्रमाता । सुगन्धपुष्पैः पूजनीया। एहि ते पादप्रक्षालनं करोमि ।

एका- मङ्गले ! यमुने ! यशोदे ! कथं शून्यमुख्यः पश्यन्त्य इह तिष्ठत। कैषा। गृह्णीतैनाम् । अनिमेषमस्या कङ्कणानि भङ्क्ष्यामि सौभाग्यचन्द्रकं च मार्क्ष्यामि नापितश्च लीलयैव केशवपनमनुष्ठास्यति ।

नापितः- मा बिभीहि बालिके ! निपुणोऽहं केशवपने । एता सर्वा विधवाः केशमुण्डने ममैव हस्तलाघवं प्रशंसन्ति । भगिन्या मङ्गलायाः केशवपनसमये तथा निपुणतया मया क्षुरश्चालितो यथाऽनयैकोऽप्यश्रुबिन्दुर्न पातितो मया चारक्तपातं शिरो मुण्डितम् । एहि पश्य, कीदृशो मे तीक्ष्णतमः क्षुरः ।

(दर्शयति।)

लावण्यवती- अपसर पिशाच । अथवैकया लत्तया ते तुण्डं खण्डशः करिष्यामि।

नापितः- मा कुप्य । हृदयहारिणी वार्ता ते मनोरञ्जनम् -

लावण्यवती- (इत्यर्धोक्त एनं प्रहरन्ती) चाण्डाल ! अपेहि, सत्वरमपेहि ।

मङ्गला- गृहाणैनां दुराचारप्रवृत्ताम् ।

(सर्वा लावण्यवतीं गृह्णन्ति सा चात्ममोक्षे प्रयतते ।)

लावण्यवती- त्रायस्व ! त्रायस्व !

(ततः प्रविशति मनोहरः।)

मनोहरः- तिष्ठत! तिष्ठत! (आगत्यैनां मोचयति।) कोऽतिपात एष अनार्यजनसदृशः।

अपरञ्च

एका- क एषोऽस्मत्कार्यविक्षेपकरः ।

अन्या- प्राचीनरीतिरूढीनामुच्छेदकस्य कुन्दनदासस्य पुत्रो मनु इति लब्धनामाऽयं लोके । अनेनैषा परिणेतव्याऽऽसीत् ।

लावण्यवती- (सहर्षम् ससंभ्रमं साद्वेगेम् अये मम हृदयवल्लभो ..मां. ..मां परिणीतां विधवाभूतां पश्यति । दैवहतक किमिदमनुष्ठितम् ।

(मूर्च्छति । मनोहर एनां हस्तेनावलम्बते)

मनोहरः- समोश्वसिहि लावण्यवति समाश्वसिहि । न जीवितुकामः कोऽपि त्वामङ्गुल्याऽपि निर्देक्ष्यति पश्येयमकृतकङ्कणभङ्गेति ।

(सुवासितकर्पटशकलेन वायुं विदधाति।)

दुःशीला- (समाक्रोशन्ती) त्रायस्व त्रायस्वैष कोऽपि मम देवरजायां स्पृष्ट्वाऽस्याः शीलं दूषयति ।

एका- (लावण्यवतीम्) निर्लज्जे! परपुरुषस्पर्शं सप्रकाशमङ्गीकुर्वती न जिह्रेषि किम् ।

(एनां मनोहरात्समाकर्ष्टुं यतते।)

लावण्यवती- (सहसा मनोहरमंसेनाश्रित्य) रक्ष ! रक्ष ! मनोहर ! स्त्रीसहजकेशकङ्कणचन्द्रकादिसौन्दर्यरहितां मां कर्तुमुद्यता एताः स्त्रियः । इतरा- पश्य पश्य रे लोका ! न केवलमनया कुलाचारोच्छेदः कृतः किन्त्वधुना नीतिबन्धनान्यप्युत्साद्यन्ते ।

अपरा- हा धिक् ! हा धिक् ! अद्य मतोऽस्याः पतिरद्यवामात्रान्यः समालिङ्गयते कुटिलयाऽनया ।

मनोहरः- सत्वरं समाहरत युष्मद्वचनम् । अथवा -

दुःशीला- अथवा किम् ! कथय कथय यदि शब्दमप्युच्चारयितुं ते शक्तिरस्ति। नैषा रङ्गभूमिः कुट्टिनीशाला वा यत्र स्थितस्त्वमेनां संस्पृश्य विटपात्रं नाटयसि।

दूरमपसर ।

मनोहरः- (तर्जयित्वा) रे चारित्र्यमस्या मम चाधिक्षेप्तुं प्रवृत्ता ।

अपि च न ज्ञायते छिद्रान्वेषिभिरमुष्मिन् संसारे । यथा -

अन्या- अहो ! पण्डितः खल्वागत उपदेष्टुम् । दुःशीला- नहि पण्डितः कुट्टिनीदूत एष एनां प्रलोभ्य कुट्टिनीशालां नेतुमागतः।

मनोहरः- मम कुलप्रतिष्ठामपि दूषयितुं प्रवृत्ताः रे-

प्रतिवेशी- (प्रविश्य) मनोहर ! (हस्तेनैनं गृह्णाति।) किमेतत् । न समुचितं तवैतासां कार्यविक्षेपमुत्पादयितुम्। स्त्रीजनकरणीयेषु न पुरुषबुद्धिप्रसरो योग्यः। गच्छ ते मार्गम् ।

मनोहरः- आगतोऽस्म्येनां रक्षितुं कुरीतिपिशाचिन्याश्च हस्ताद्विमोक्तुम् ।

लावण्यवति ! गच्छाग्रतः पश्येयं कस्ते पन्थानमावृत्य तिष्ठति ।

(लावण्यवती चलति।)

दुःशीला- कुजाते ! पदात्पदमपि न गन्तव्यंस्त्वया । गच्छसि चेन्नासिकाच्छेदं कृत्वा मुण्डितशीर्षां त्वां निष्कासिष्ये गृहात् ।

मनोहर- अहो ! ईदृशी ते गर्जना ! अहमपि तावत्पश्यामि कथमस्याः कङ्कणभङ्गादयोऽनुष्ठीयन्त इति ।

दुःशीला- करिष्ये करिष्ये तव पश्यतः करिष्ये कङ्कणभङ्गमस्याः; कारयिष्ये च केशवपनम् । चतुरे ! गच्छ, आह्वयास्याः पितरम् ।

(ततः प्रविशति पुरोहितेनानुगम्यमानः सुन्दरदासः ।)

सुन्दरदासः- लावण्यवति ! किमेतत् । कथं कुप्यते दुःशीलया। (मनोहरं दृष्ट्वा) आ आगतो मनोहरः ।

दुःशीला- सुन्दरदास ! त्वत्त एषा कुजाता जातेति कलङ्कितं ते कुलम् । मम देवरायैनां दत्त्वाऽस्य मृत्योरनन्तरमेनां विधवावेशमपरिधाप्य कथमस्मत्कुलं दूषयितुं प्रवृत्तः।

सुन्दरदासः- रे पण्डिते ! कथं नानुवर्तसे ज्येष्ठजायाया आज्ञाम् ।

लावण्यवती- न किञ्चिदप्यनुपालनीयं दृष्टमस्याः ।

सुन्दरदासः- मुञ्चैनं पुरुषम् । गच्छ गृहमध्यागारम् ।

(समाकृषति)

मनोहरः- महाशय ! यद्यमानुषभावं प्रतिपद्यैषा समाकृष्यते तर्हि मूर्धा ते शतधा भूत्वा भूमौ पतिष्यति ।

सुन्दरदासः- दूरमपसर कन्याप्रलोभक !

लावण्यवती- मनोहर ! दुर्भाग्यगृहीतां मां त्यज परिरक्ष चात्मानं नो चेद्दुरात्मान एते तव दुर्दशयाऽऽनन्देयुः ।

मनोहरः- अहमपि पश्येयं कस्य गतिः केशवपनकङ्कणभङ्गादिविचार- विरुद्धायास्तव विरुद्धमाचरितुस्मिन् प्रगतिशीलयुगे ।

सुन्दरदासः- मूर्ख ! न पतितं ते श्रुतिपथं यन्मयाऽनुष्ठितमस्या विवाहसमये।

मनोहरः- यद्येवं तर्ह्यन्यथैव विहितं तव भागधेयेनाद्य । न्यायेन परिरक्ष्यमाणैषा दुरात्मभिः समाघ्रातुपि न शक्यते ।

पुरोहितः- युवक ! शास्त्रोपहितं विधिमनुष्ठीयमानमुपहन्तुं न ते समुचितम्।

मनोहरः- एषा परिणीतेति स्थापयितुं केन शक्यते ।

पुरोहितः- साक्षीकृतोऽस्या लग्नविधिः ।

मनोहरः- यद्येवं तर्हि मुक्तैषा पितुर्निग्रहात् । परिणयानन्तरं पतिनिग्रह एव स्त्रीणां विद्यते । असौ तु पतिर्मृतः । एवं सा स्वतंत्रा यथा न कोऽपि पुत्रोऽनयोर्जातो दृश्यते । तथा स्थिते क एनां यथेप्सितं कुर्वाणां निग्रहीतुं शक्नुयात् ।

पुरोहितः- ज्ञातिः ।

मनोहरः- ज्ञातिरिति कश्चिज्जनसमुदायः । तेन च स्थापिता नियमा समयानुसारिणो यथाकालं विक्रियेरन् ।

दुःशीला- न जानात्येष मूढो यथा लग्नविधिना मनुष्यः स्वकुलपरंपरागताः कुलधर्मरीतिनीतीः पालयितुं निबद्धः । तस्मादस्मत्कुलरीतिरनयाऽनुसर्तव्या ।

मनोहरः- न तथा । लग्नमिति न पतिकुलक्रमागतरूढिपालनप्रतिज्ञा । न वासौ न्यायलेखः न वा विकारवृत्तेरुपशमनहेतुः । केवलं तत्स्नेहमूलो दीपो वर्तिकारहितः सुप्रभः । तस्मिंश्चाविखण्डमाभास्यमाने संसारदुःखमोक्षप्रसङ्गः । एवं सति बलात्कारेण विधीयमानं लग्नं कथं लग्नं भवेत् । परिणीयमानाया अस्याः स्वयमनुच्चार्याणा लग्नप्रतिज्ञा कथं प्रतिज्ञा भवेत् । संसारमूलः स्नेहो नोत्पादनीयः । स तु स्वयंभूः। यथा हि तत्र -

पुरोहितः- लग्नमिति कन्यायाः पित्रा वराय दीयमानं दानम् । तद्दत्तमद्दत्तं न भवति। एवं सति पुनर्विवाहस्यासंभवः । तस्माद्यथा विधवा विकारवशं गता न भवेत्तथा विधातव्यम् । सौन्दर्यं तु विकारोद्भावकम् । तस्मात्केशवपनादिनैनां विरूपां कृत्वाऽस्यै विकारविनाशकं भोजनं देयमिति शास्त्रविद्भिरुपस्थापितम् ।

मनोहरः- रे पण्डित ! ईदृश्यः कियन्त्यः विधवा विपथं न गताः । विकारो न केवलं सौन्दर्यादाकृतेः सौष्ठवाद्वोद्भवति । इन्द्रियसुखप्राप्तिहेतुरेवास्य कारणम् । न च भोजनादि । वनवासिनामपि मुनीनां तत्संभवात् । यदुक्तं कन्याया दानमिति अत्र तु दानमेव न संभवति। तस्य संभवे पुत्रस्यापि दानसंभवः । योनिभेदो न प्रबलकारणम्। दानप्रमाणेऽप्यङ्गीक्रियमाणे प्रदातुः प्रदानादूर्ध्वधिकारलोप एव । प्रतिग्रहीता मृत एव। प्रतिग्रहीतुराज्ञां विनाऽन्यस्य कस्यापि दानविषयोपरि नास्त्यधिकारः । एवमप्येषा मुक्ता स्ववृत्तिमनुसर्तुम् ।

पुरोहितः- भवेत्तद्यदि वर्तेतानियतः संसार एषः । वर्तमानकाले शास्त्रमपि परित्यज्य लोकेनासमतं, रूढेर्विरुद्धं, पण्डितैरननुतं च न कदाप्यनुगन्तव्यम् । तथा चोक्तम् -

मनोहरः- (संक्षुब्धः) कुलरीतिर्लोकाचारो लोकव्यवहारो रूढिरित्येवं घोषयन्तः स्वार्थरता मानवाः, कियत्कालमवनतिकूपे पतितं भारतवर्षं लक्ष्यभ्रष्टप्राचीननियमैः स्वार्थपरायणैः स्ववृत्तिमनुसृत्य विद्वद्भिरितरजनैश्च विवर्ण्यमानैर्दूषयिष्यथ । न तत्त्वतः प्राचीनधर्मस्थापना क्रियते । न च नूतनः समालिङ्ग्यते। न च वर्तानकालयोग्यः प्राचीनधर्मः क्रियते । कुत्र वर्तते भवतः संस्कृतिर्मन्त्रतन्त्रादिज्ञानं निष्पक्षपातिनी न्यायबुद्धिश्च । पश्य बालविधवानां प्रमाणम् । क्षिप दृष्टिं सुगुप्तं क्रियमाणमनुमोद्यमानं च तथा व्यभिचारं प्रति । निरीक्षस्वेदृशस्य धनलोलुपस्य विक्रयबुद्धिं हृदयनिर्दयत्वं भावहीनत्वं च येन मृत्युदंष्ट्रायां वर्तानाय जरठाय कन्या विक्रीता अपरं चैषा मर्मभिद्भिः कुरूढिप्रहारैः पुनः पुनः प्रह्रियते। सुन्दरदासः- पुरोहित ! किमर्थं व्यर्थकालक्षेपः। विसृजैनम् । यदि स्वयं न गच्छति तर्हि नगररक्षकानाह्वय । दुःशीले यथोचितान् लोकाचाराननुवर्तस्व ।

लावण्यवती- यदि वात्सल्यांशोऽपि वर्तते भवतो हृदये यदि वा जनसुलभसदयहृदयांशोऽपि विद्यते तर्हि विरमेदृशोऽनाचारात् । विचारमात्रेणाऽपि कम्पते मे हृदयं, कथं तत्सहिष्यत ईदृशोऽनाचारः । जनक मया भवान्न किञ्चिदपि याचितो जन्मनः प्रभृति । अद्यैव याचेऽहं, भिक्षेऽहं, देहि मे मुक्तिमिति पादयो भवतः पतामि।

(जानुनी भूौ निधाय पादयोः पतति।।)

सुन्दरदासः- रे दुष्टे ! पापविचारपूर्णेन ते मस्तकेन स्पृष्ट्वा मामपि मलिनीकरोषि। यदीदृशस्ते विचारस्तर्हि सहस्व मे पादप्रहारम् ।

(पादेन प्रहर्तुं पादमुद्धरति।)

मनोहरः- (सहसैनभिहत्य) न लज्जसे प्रहरन् याचमानामेनां कुसुमपेलवाम्। पिता वा पिशाचो वा त्वम् ।

अपि च

सुन्दरदासः- पूर्वजन्मकृतानि पापान्यन्यजन्मनि फलान्याविष्कुर्वन्ति । अनया तु घोरं पापं पूर्वजन्मनि कृतं स्यात्तथेदृशः फलोद्गमोऽनिवार्यः । एवं सति वैधव्येनास्या मम हृदयपीडासंपादनात्को लाभः । स्वयमुत्पादितानर्थस्य नाऽन्यो भोक्ता लभ्यते।

लावण्यवती- हन्त ! पितैव ममैवं वदति।

(रोदिति ।)

मनोहरः- लावण्यवति ! वत्सलता पशुजातिं समाश्रिता । अत्र तु बुद्धिमती मानवजातिरनुमानलिङ्गसपक्षविपक्षादीनां प्रमाणेनाभिलषितार्थस्य प्रतिपादने प्रवृत्ता । एहि भद्रे मम गृहमेहि ।

सुन्दरदासः- तिष्ठ तिष्ठ । निर्लज्जायाः पन्था गृहीतस्त्वया तथापि प्रत्यानेष्ये त्वामेवमेव । (केशैर्गृहीत्वा ताडयति।)

मनोहरः- मुञ्चैनाम् -

(मनोहरस्य मुष्टिः सुन्दरदासस्य शीर्षे पतति । पुरोहित इतस्ततो धावति । स्त्रियःकलकलमुद्भावयन्ति । इतरे जनाः समुपधावन्ति ।)

(ततः प्रविशति शान्तिदासः संरक्षकैः न्यायाधीशात्प्रबाधकपत्रं गृहीत्वा ।)

शान्तिदासः- (उपसृत्य) मनोहर ! मुञ्चैनम् । लब्धं मया प्रबाधकमाज्ञापत्रं न्यायाधीशात् । यावदस्य वृत्तस्य न्यायो न्यायसभायां न क्रियते तावत्सा मुक्ता यथेच्छं विहर्तुम् ।

(रक्षकः सुन्दरदासं पत्रं दर्शयति । स च सक्रोधं स्वहस्ताक्षरं ददाति ।)

लावण्यवती- पितृव्य ! रक्ष रक्ष माम् (पतति तस्य हस्तयोः।)

शान्तिदासः- पुत्रि ! रक्षिताऽसि दैवेन । पश्य -