झलतो सस्स नो वा होति; अग्गिनो, अग्गिस्स; दण्डिनो,
दण्डिस्स; भिक्खुनो, भिक्खुस्स; सयम्भुनो, सयम्भुस्स। कथं ? – यो वा सिस्सो महामुनेति? इतोक्वचि सस्स टानुबन्धे (3)
–ब्रह्मादिसु पाठा सस्स ए टानुबन्धो।
झल तो स्मास्स ना होति वा; अग्गिना, अग्गिस्मा;
दण्डिना दण्डिस्मा; भिक्खुना, भिक्खुस्मा; सयम्भुना, सयम्भुस्मा।
ल तो यो नं वो होति वा पुल्लिंगे; भिक्खवो, भिक्खू;
सयम्भुवो, सयम्भु। पुमेति किं? आयूनि।
जन्त्वादितो योनं नो होति वो च वा पुल्लिंगे;
जन्तुनो, जन्तुवो, जन्तुयो; गोत्रभुनो, गोत्रभुवो, गोत्रयु; सहभुनो, सहभुवो, सहभु।
कुप्पच्चयन्त तो यो नं नो वा होति पुल्लिंगे; विदुनो,
विदू; विञ्ञुनो विञ्ञू, सब्बञ्ञुनो, सब्बञ्ञू।
अमुसद्दतो योनं लोपो व होति पुल्लिंगे; अमू,पुमेत्वेव–अमुयो,अमूनि; 'वो' पवादोयं।
अमुस्मा स स्स नो न होति; अमुस्स, नोति किं ? अमुया।
यो नं लोपे निसु च दीघो होति; अट्ठी अट्ठीनि, यो
लोपनिसूति किं
? रत्तियो।
एसु नामस्स दीघो होति; अग्गीसु, अग्गीनं, अग्गीहि।
पञ्चादीनं चुद्दसन्नं सु नं हि स्व होति; पञ्चसु,
पञ्चन्नं, पञ्चहि, छसु, छन्नं, छहि; एवं याव अट्ठारस।
यवादिसु न्तुस्स अ होति; गुणवन्ता, गुणवन्तं;
गुणवन्ते गुणवन्तेन इच्चादि।य्वादोति किं? गुणवातिट्ठति।
अं से सु न्तपच्चयस्स ट होति वा न्तुस्स च; "यं
यं हि राज भजति सतं वा यदिवा असं", "किच्चानि कुब्बस्स करेय्य
किच्चं" "हिमवं व पब्बतं", "सुजातिमन्तोपि अजातिमस्स"
योगविभागेनाञ्ञत्रापि; "चक्खुमा अन्धिता होन्ति",
"वग्गुमुदादीरिया पन भिक्खु वण्णवा होन्ति।"
झ सञ्ञस्स इस्स योसु वा टा होति पुल्लिंगे; अग्गयो,अग्गी–झग्गहणं
किं ? इकारान्त समुदायस्स टो मा सियाति–रत्तियो, इग्गहणं किं ? दण्डिनो; पुमेति किं ?अट्ठीनि।
ल सञ्ञस्स उस्स वे वोसु ट होति; भिक्खवे, भिक्खवो। वे वोसूति-किं? जन्तुयो; उग्गहणं किं ?
सयम्भुवो।
योम्हि क्वचि ल सञ्ञस्स वा ट होति; हेतयो
"नन्दन्ति तं कुरयो दस्सनेन अज्जेव तं कुरयो पापयातु" वाति–किं ? हेतुयो।
ल सञ्ञतो उतो योस्सालपने वे वो होन्ति वा पुल्लिंगे;
भिक्खवे, भिक्खवो, भिक्खु। पुमेति किं ? आयूनि; आलपनेति किं ? जन्तुयो तिठ्ठन्ति; लुतोत्वेव–धेनुयो, सयम्भुवो।
स्माहिस्मिन्नं म्हाभिम्हि
नामस्मा परेसं स्मा हि स्मिन्नं म्हाभिम्हि वा होन्ति
यथाक्कमं; बुद्धम्हा, बुद्धस्मा, बुद्धेभि, बुद्धेहि, बुद्धम्हि, बुद्धस्मिं। बहुलाधिकारापवादविसयेपि;
दस सहस्सिम्हि धातुया।
अकारन्तस्स सुहिस्वे होति; बुद्धेसु, बुद्धेहि।
अकारन्तानं सब्बादीनं ए होन्ति नम्हि सुहि सु च; सब्बेसं, सब्बेसु, सब्बेहि। सब्बादीनंति किं
? बुद्धानं। अस्सेत्वेव – अमूसं।
सब्ब, कतर, कतम, उभय, इतर, अञ्ञ, अञ्ञतर,अञ्ञतम;
पुब्बपरापरदक्खिणुत्तराधरानि ववत्थायम सञ्ञायं – (4)
य त्य त एत इम अमु किं एक तुम्ह अम्ह।
सब्बादितो नं वचनस्स सं सानं होन्ति; सब्बेसं,
सब्बेसानं।
सब्बादीनं घ प तो सस्स स्सा वा होति; सब्बस्सा,
सब्बाय; पग्गहणमुत्तरत्थं।
सब्बादीनं घपतो स्मिनो स्सं वा होति, सब्बस्सं
सब्बाय, अमुस्सं अमुया।
य प तो स्मिनो यं वा होति; कञ्ञायं, कञ्ञाय, रत्तियं,
रत्तिया; वधुयं, वधुया; सब्बायं, सब्बाय; अमुयं, अमुया।
सभापरिसाहि स्मिनो तिं वा होति; सभतिं, सभाय,
परिसतिं, परिसाय।
एहि स्मिनो सि होति वा; पदसि, पदस्मिं, विलसि,
विलस्मिं।
पदादीहि नास्स सा होति वा; पदसा, पदेन;
बिलसा, बिलेन।
एहि नास्स सा होति वा; कोधसा, कोधेन; अत्थसा, अत्थेन।
अकारन्ततो परस्स नावचनस्स एनादेसो होति; बुद्धेन;
अतोति किं ? अग्गिना।
अकारन्ततो नामस्मा सिस्स ओ होति; बुद्धो, अतोत्वेव
– अग्गि।
अकारान्ततो नामस्मा सिस्स ए होति वा क्वचि;
"वनप्यगुम्बे यथा फुसितग्गे" अपवाद विसयेपि बहुलं विधाना; सुखे, दुक्खे।
वा ति किं ? वनप्पगुम्बो;
क्वचीति किं? पक्खे सब्बत्थ मा होतु।
अकारान्ततो नामस्मा सिस्स अं होति नपुंसकलिंगे; रूपं।
अकारन्ततो नामस्मा यो नं नि होति नपुंसके; सब्बानि,
रूपानि। निच्चविधाने फलमेकच्चादि
सब्बादीनं पठमाय।
झल तो योनं नि होति वा नपुंसके; अट्ठीनि, अट्ठी,
आयूनि, आयू।
झल तो योनं लोपो होति, अट्ठी, आयू, अग्गी, भिक्खू
झलात्येव– अग्गयो;
पगेव कस्मा न होति ?
अन्तरङ्गत्ता अकारस्स।
जन्तुहेतु हिईकारन्तेहि
घ प सञ्ञेहि च परेसं योनं वा लोपो होति; जन्तु, जन्तुयो; हेतु, हेतुयो; दण्डी,
दण्डियो; कञ्ञा, कञ्ञायो; रत्ती, रत्तियो; इत्थी, इत्थियो; धेनू, धेनुयो; वधू,
बधुयो।
प सञ्ञस्स (सञ्जस्स– भ0 आ0 कौ0) इवण्णस्स लोपो
होति वा यकारे; रत्त्यो, रत्त्या, रत्त्यं; पोक्खरञ्ञो, पोक्खरञ्ञा; वात्वेव– रत्तियो;
पस्साति किं ?
दण्डियो;इवण्णस्साति किं
?धेनुयो, वधुयो।
कथं अनुञ्ञातो अहं मत्याति
?येपस्सति–योगविभागा।
नामस्मा गसीनं लोपो होति विज्झन्तराभावे; भो पुरिस,
अयं, दण्डी।
अविज्जमान संख्येहि परासं सब्बासं विभत्तीनं लोपो
होति; च, वा, एव, एवं।एतस्मायेव लिङ्गा
असंख्येहि स्यादप्पुत्यनुमीयते।
एकत्थीभावे सब्बासं विभत्तीनं लोपो होति बहुलं;
पुत्तीयति, राजपुरिसो, वासिट्ठो। क्वचि न
होति 'बहुलं' विधाना; परन्तपो, भगन्दरो, परस्सपदं, अत्तनोपदं, गवम्पति,
देवानम्पियतिस्सो, अन्तेवासी, जनेसुतो, ममत्तं, मामको।
अमादेकत्था पुब्बं यदेकत्थं ततो परासं सब्बासं
विभत्तीनं लोपो होति; अधित्थि। इध न होति
बहुलं विधाना, यथापत्तिया, यथापरिसायं; पुब्बस्माति किं
? गामंगतो।
अमादेकत्था पुब्बं यदेकत्थमकारन्तं ततो परासं सब्बासं
विभत्तीनं लोपो न होति, अंतु भवत्यपञ्चम्या; अपञ्चमियाति किं
? उपकुम्भा आनय।
अमादेकत्था पुब्बं यदेकत्थमकारन्तं ततो परासं ततिया
सत्तमीनं वा अं होति; उपकुम्भेन कतं, उपकुम्भं कतं; उपकुम्भे निधेहि, उपकुम्भं
निधेहि।
नाम्हि राजस्सि वा होति; सब्बदत्तेन राजिना, रञ्ञा।
राजस्स ऊ होति वा सु नं हि सू; राजूसु, राजेसु,
राजूनं, रञ्ञं, (राजूभि, राजेभि), राजूहि, राजेहि।
इम सद्दस्सानित्थियं टे होति वा सु नं हि सु; एसु,
इमेसु; एसं, इमेसं; एहि इमेहि। अनित्थियंति किं ? इमासु,इमासं, इमाहि।
इम सद्दस्सानित्थियं नाम्हि अन इमि इच्चादयो होन्ति;
अनेन, इमिना; अनित्थियंत्वेव–इमाय।
इम सद्दस्सानपुंसकस्स अयं होति सिम्हि; अयं पुरिसो,
अयं इत्थी, अनपुंसकस्साति किं ? इमं।
'त' स्स सो होति सिम्हि; स्यो पुरिसो, स्या इत्थी;एवं सो, सा; एसो, एसा। अनपुंसकस्सेत्वेव
– त्यं,तं, एतं।
अनपुंसकस्सामुस्स मकारस्स सो होति सिम्हि; असु
पुरिसो, असु इत्थि।
अमुस्स मस्स के वा सो होति; असुको, अमुको; असुका;
अमुका; असुकं, अमुकं; असुकानि, अमुकानि।
त सद्दस्स तस्स नो वा होति सब्बासु विभत्तिसु; ने,
ते; नायो, तायो; नं, तं; नानि, तानि इत्यादि।
ट सस्मास्मिंस्साय स्सं स्सा सं म्हा म्हि स्विमस्स च
सादिस्वमस्स ततस्स च टो वा होति; अस्स, इमस्स; अस्मा इमस्मा,
अस्मिं, इमस्मिं; अस्साय; इमिस्साय; अस्सं, इमिस्सं; अस्सा, इमिस्सा; आसं, इमासं;
अम्हा, इमम्हा; अम्हि, इमम्हि; अस्स, तस्स; अस्मा, तस्मा, अस्मिं, तस्मिं; अस्साय,
तस्साय; अस्सं तस्स; अस्सा, तस्सा; आसं, तासं; अम्हा, तम्हा; अम्हि, तम्हि;
स्सायादिग्गहणमादेसन्तरे मा होतुति।
इसिस्मा सिस्स टे वा होति; "योनज्ज विनये कङ्खं
अत्थधम्मविदू इसे"; वात्वेव – इसि।
इसिस्मा परस्स दुतियायोस्स टे वा होति; "समणे
ब्राह्मणे वन्दे सम्पन्न चरणे इसे" वात्वेव – इसयो पस्स दुतियस्साति किं ? इसयो तिट्ठन्ति।
अकारन्तेहि एकच्चादीहि योनं टे होति; एकच्चे
तिट्ठन्ति, एकच्चे पस्स। अतोति किं ? एकच्चायो; एवं एस, स, पठम।
एकच्चादीहि परस्स निस्स टा न होति; एकच्चानि।
सब्बादीहि परस्स निस्स टा न होति, सब्बानि।
अकारन्तेहि सब्बादीहि योनमेट् होति; सब्बे तिट्ठन्ति, सब्बे पस्स; अतोत्वेव–सब्बायो।
नामभूतेहि अप्पधानेहि च सब्बादीहि यं वुत्तं यं चञ्ञं सब्बादिकारियंतं न होति; ते सब्बा, ते पियसब्बा, ते अतिसब्बा।
ततियत्थेन योगे सब्बादीहि यं वुत्तं यं चञ्ञं सब्बादि कारियं तं न होति; मासेन पुब्बानं मासपुब्बानं।
चत्थ समासे विसये सब्बादीहि यं वुत्तं यं चञ्ञं
सब्बादी कारियन्तं न होति; दक्खिणुत्तरपुब्बानं। समासेति किं ? अमुसञ्च तेसञ्च देहि।
चत्थ समास विसये सब्बादीहि यस्सेट् वुत्तो तस्स वा होति; पुब्बुत्तरे, पुब्बुत्तरा।
ऐतेहि पुब्बादीहि छहि सविसये एट् वा होति; पुब्बे,पुब्बा; परे, परा; अपरे, अपरा; दक्खिणे, दक्खिणा; उत्तरे, उत्तरा; अधरे, अधरा। छहिति किं ? ये।
मनादीहि स्मिं सं ना स्मानं सि सो ओ सा सा
मनादीहि स्मिमादीनं सि सो ओ सा सा वा होन्ति यथाक्कमं; मनसि मनस्मिं; मनसो, मनस्स; मनो, मनं: मनसा, मनेन;
मनसा, मनस्मा। ये कथं पुत्तो जातो अचेतसो; हित्वा याति सुमेधसो, सुद्धत्तरवाससा, हेमकप्पन वाससेति सकत्थे णन्ता।
मन तम तप तेज सिर उर वच ओज रज यस पय। सरवयायवास चेता जलासयाक्खलोहपटमनेसु–6
सन्तसद्दस्स सब् भवति भकारे, सब्भि।
भवतो वा भोन्तो ग यो ना से
भवन्त सद्दस्स भोन्तादेसो वा होति ग यो ना से; भोन्त
भवं; भोन्तो, भवन्तो; भोता, भवता; भोतो, भवतो। भो इति–आमन्तणे निपातो;
"कुतो नु आगच्छथ भो तया जना।" एवं भन्तेति भद्देति – सद्दन्तरेन सिद्धं; भद्दन्त इति–दस्स
द्विभावेन।
अग्गिस्मा सिस्स नि होति वा; अग्गिनि, अग्गि।
सिम्हि न्तप्पच्चयस्स अं होति वा; गच्छं, गच्छन्तो।
भू धातु तो न्तस्स अं होति सिम्हि, निच्चं
पुनब्बिधाना; भवं।
सिम्हि महन्तारहन्तानं न्तस्स टा वा होति; महा, महं,
अरहा, अरहं।
सिम्हि न्तुस्स टा होति; गुणवा।
न्तुस्स अं ङं होन्ति सिम्हि नपुंसके; गुणवं कुलं,
गुणवन्तं कुलं।नपुंसकेति किं? सीलवा
भिक्खु।
हिमवतो सिम्हि न्तुस्स ओ वा होति; हिमवन्तो, हिमवा।
राजादीहि युवादीहि
च सिस्स आ होति; राजा, युवा; राज, ब्रह्म, सख, अत्त, आतुम।
(7) धम्मो वाञ्ञत्थे
अञ्ञत्थे धम्मो वा राजादिसु पठीयते।
दळहधम्मा; अस्मा।
(8) इमो भावे
भावे इमो राजादिसु पठीयते
अणिमा, लघिमा; युव, सा, सुवा, मघव, पुम, वत्तह।
राजादीनं युवादीनं चानङ् होति वाम्हि; राजानं, राजं,
युवानं, युवं।
राजादीहि युवादीहि च योनमानो वा होति; राजानो, युवानो।
वात्वेव– राजा, राजे; युवा, युवे।
सख तो योनमायो नो होन्ति वा आनो च; सखायो, सखिनो;
सखानो; वात्वेव
– सखा,सखे।
सख तो स्मिनो टे होति; सखे– निच्चत्थायमारम्भो।
सखस्स इ होति नो ना सेसु; सखिनो, सखिना, सखिस्स।
सखस्स वा इ होति स्मा नं सु, सखिस्मा, सखस्मा, सखिनं,
सखानं।
सखस्स वा आरङ् होति यो स्वं हि सु स्मा नं सु च;
सखारो, सखायो; सखारेसु, सखेसु; सखारं, सखं; सखारेहि, सखेहि; सखारा, सखारस्मा;
सखारानं, सखानं।
ल्तु पच्चयन्तानं पितादीनं चारङ् होति सतोञ्ञत्र;
कत्तारो, पितरो; कत्तारं, पितरं; कत्तारा, पितरा; कत्तरि, पितरि।
असेति किं; ? कत्तुनो पितुनो।
नम्हि ल्तु पितादीनमारङ् वा होति; कत्तारानं,
कत्तुनं, पितरानं, पितुन्नं।
नम्हि ल्तु पिता दीनमा वा होति; कत्तानं, कत्तुनं;
पितानं, पितुन्नं।
ल्तुपितादीहि सस्स लोपो वा होति; कत्तु, कत्तुनो
(कुत्तुनो– भ0 आ0
कौ0); सकमन्धातु, सकमन्धातुनो; पितु, पितुनो।
सु हि सु ल्तु पितादीनमारङ् वा होति; कत्तारेसु,
कत्तुसु; पितरेसु, पितुसु; कत्तारेहि, कत्तुहि; पितरेहि, पितुहि।
यो सु नदी सद्दस्स आम् वा होति; नज्जायो, नदियो।
कतिम्हा योनं टि होति; कति तिट्ठन्ति, कति पस्स।
पञ्चादीहि चुद्दसहि संख्याहि योनं टो होति; पञ्च,
पञ्च; एवं याव अट्ठारसा। पञ्चादीहिति किं
? द्वेतयो, चत्तारो; चुद्दसहीति किं? द्वेवीसतियो।
उभगोहि योनं 'टो' होति; उभो, उभो; गावो, गावो।कथं इमेकरत्ति उभयो वसामाति
? टोम्हि यकारागमो।
आरङादेसतो परेसं योनं 'टो' होति; सखारो, कत्तारो,
पितरो।
आरङादेसम्हा योनं टो टे वा होन्ति यथाक्कमं; सखारो,
सखारे; सखारो–टोग्गहणं
लाघवत्थं।
आरङ्देसम्हा ना स्मा नं टा होति; कत्तारा, कत्तारा।
क्वचि वा होति बहुलाधिकारा; एतादिसा सखारस्मा।
आरङादेसम्हा स्मिनो टि होति; कत्तरि, पितरि।
दिवादीहि नामेहि स्मिनो टि होति; दिवि, भुवि
– निच्चंवकारागमो।
स्मिम्हि आरो रस्सो होति; कत्तरि, नत्तरि।
नत्वादि वज्जितानं पितादीनमारो रस्सो होति सब्बासु
विभत्तिसु; पितरो, पितरं। अनत्वादीनन्ति
किं ? नत्तारो।
सु हि सु युवादीनं आनङ् होति; युवानेसु, युवानेहि।
एसु युवादीनमा होति; युवानो, युवाना, युवाने।
युवादीहि स्मास्मिन्नं ना ने होन्ति यथाक्कमं;
युवाना, युवाने।
युवादीहि योनं नो ने वा होन्ति यथाक्कमं; युवानो,
युवाने। वाति किं
? युवेपस्स; नोग्गहणं लाघवत्थं।
अञ्ञपदत्थे वत्तमाना इकारन्ततो नामस्मा योनं नो ने वा
होन्ति यथाक्कमं पुल्लिंगे; तोमरंकुसपाणिनो, तोमरंकुसपाणिने।
वात्वेव; तोमरंकुसपाणयो; अञ्ञदत्थेति किं
? पाणयो।
अञ्ञपदत्थे वत्तमाना इकारन्ततो नामस्मा स्मिनो ने
होति वा क्वचि; कतञ्ञम्हि च पोसम्हि सीलवन्ते अरियवुत्तिने।
वात्वेव– अरियवुत्तिम्हि; पुमेत्वेव
– अरियवुत्तिया।
पुमसद्दतो स्मिनो यं वुत्तं तं वा होति; पुमाने, पुमे।
पुमस्स नाम्हि यं वुत्तं वा होति; पुमाना, पुमेन।
पुमस्स सुम्हि यं वुत्तं तं आ च वा होति; पुमानेसु,पुमेसु, पुमासु।
पुमसद्दतो गस्स अं वा होति; भो पुमं, भो पुम; भो
इत्थिपुमं, भो इत्थिपुमा।
सा सद्दस्स आनङ् होति अं से गे च; सानं, सानस्स, भो सान।
|
|