अत्त आतुमानं सु हि सु वा नक् होति; अत्तनेसु,
अत्तेसु; आतुमनेसु, आतुमेसु; अत्तनेहि, अत्तेहि; आतुमनेहि, आतुमेहि – कथं वेरिनेसूति
? – नक् इति योग-विभागा।
ब्रह्म अत्त आतुमेहि च स्मास्स ना होति; ब्रह्मुना,
अत्तना,आतुमना।
इमेतानमेनान्वादेसे दुतियायं
इम एत सद्दानं कथितानुकथन विसये दुतियायमेनादेसो होति;
इमं भिक्खुं विनयमज्झापय; अथो एनं धम्ममज्झापय; इमें भिक्खु विनयमज्झापय; अथो एने
धम्ममज्झापय; एवमेतस्स च योजनीयं।
सब्बासु विभत्तिसु किस्स को होति; को, के; का, का,कायो; कं, कानि; केनच्चादि।
अनित्थियं किस्स कि वा होति सस्मिं सु; किस्स, कस्स;
किस्मिं, कस्मिं; अनित्थियं ति किं ? कस्सा, कस्सं।
अं सि सु सह तेहि किं सद्दस्स किं होति नपुंसके; किं,किं। नपुंसकेति किं ? को,कं।
अं सि सु सह तेहि इमस्सिदं होति वा नपुंसके; इदं;
इमं; इदं, इमं।
अं सि सु सह तेहि अमुस्स अदुं होति वा नपुंसके; अदुं,
अमुं; अदुं, अमुं।
अम्हस्स अस्मा होति वा सुम्हि; भत्तिरस्मासु सा तव;
वात्वेव– अम्हेसु।
नम्हि ति चतुन्नमित्थियं तिस्स चतस्सा
नम्हि तिचतुन्नं तिस्स चतस्सा होन्तित्थियं यथाक्कमं;
तिस्सन्नं, चतस्सन्नं; इत्थियन्ति किं
?तिण्णं, चतुन्नं।
तिस्सो चतस्सो योम्हि सविभत्तीनं
विभत्तिसहितानं तिचतुन्नं योम्हि तिस्सो चतस्सो
होञ्तित्थियं यथाक्कमं; तिस्सो, चतस्सो।
योम्हि सविभत्तीनं तिचतुन्नं यथाक्कमं तीणि चत्तारि
होन्ति नपुंसके; तीणि, चत्तारि।
योम्हि सविभत्तीनं तिचतुन्नं तयो चत्तारो होन्ति
यथाक्कमं पुल्लिंगे; तयो; चत्तारो।
चतुसद्दस्स सविभत्तिस्स योम्हि चतुरो वा होति
पुल्लिंगे; चतुरो जना संविधाय; कथं
– चतुरो निमित्ते
नाद्दसासिं ति
– लिङ्गविपल्लासा।
योस्वम्हस्स सविभत्तिस्स मयमस्मा वा होन्ति यथाक्कमं;
मयं, अस्मा, अम्हे।
नं से स्वम्हस्स
सविभत्तिस्स अस्माकं ममं होन्ति च यथाक्कमं; अस्माकं, अम्हाकं, ममं, मम।
सिम्हि अम्हस्स सविभत्तिस्स अहं होति; अहं।
अम्हि सिम्हि च तुम्हस्स सविभत्तिस्स तुवं त्वं
होन्ति यथाक्कमं; तुवं, त्वं।
तुम्हस्स तथा तयीनं तकारस्स त्व होति वा; त्वया, तया;
त्वयि, तयी।
स्माम्हि तुम्हस्स सविभत्तिस्स त्वम्हा होति वा;
पत्तानिस्संसयं त्वम्हा। वात्वेव
– त्वया।
न्तन्तूनं न्तो योम्हि पठमे
पठमे योम्हि न्तन्तूनं सविभत्तीनं न्तो इच्चादेसो वा
होति; गच्छन्तो, गच्छन्ता; गुणवन्तो, गुणवन्ता।
नम्हि न्तन्तूनं सविभत्तिनं तं वा होति; गच्छतं,
गच्छन्तानं; गुणवतं, गुणवन्तानं।
तो ता ति ता स स्मा स्मिं ना सु
सादिसु न्तन्तूनं सविभत्तिनं तो ता ति ता होन्ति वा
यथाक्कमं; गच्छतो, गच्छन्तस्स; गुणवतो, गुणवन्तस्स; गच्छता, गच्छन्तम्हा; गुणवता,
गुणवन्तम्हा; गच्छति, गच्छन्ते; गुणवति, गुणवन्ते; गच्छता, गच्छन्तेन; गुणवता,
गुणवन्तेन।
गे परे न्तन्तूनं सविभत्तीनं ट टा अं इच्चादेसा
होन्ति; भो गच्छ, भो गच्छा, भो गच्छं; भो गुणव, भो गुणवा, भो गुणवं।
योम्हि द्विन्नं दुवे द्वे
योम्हि द्विस्स सविभत्तिस्स दुवे द्वे होन्ति
पच्चेकं; दुवे, द्वे।
नम्हि द्विस्स सविभत्तिस्स दुविन्नं होति वा; दुविन्नं,
द्विन्नं।
नम्हि राजस्स सविभत्तिस्स रञ्ञं होति वा; रञ्ञं,
राजानं।
नास्मासु राजस्स सविभत्तिस्स रञ्ञा होति; रञ्ञा कतं,
रञ्ञा निस्सटं।
से राजस्स सविभत्तिस्स रञ्ञो रञ्ञस्स राजिनो होन्ति;
रञ्ञो, रञ्ञस्स, राजिनो।
स्मिम्हि राजस्स सविभत्तिस्स रञ्ञे राजिनि होन्ति;
रञ्ञे, राजिनि।
समासविसये एते आदेसा राजस्स वा होन्ति; कासिरञ्ञा,
कासिराजेन; कासिरञ्ञा, कासिराजस्स, कासिरञ्ञा, कासिराजस्स; कासिरञ्ञा, कासिराजे।
स्मिम्हि तुम्हाम्हानं तयि मयि
स्मिम्हि तुम्हाम्हसद्दानं सविभत्तीनं तयि मयि होन्ति
यथाक्कमं; तयि, मयि।
अम्हि तुम्हाम्ह
सद्दानं सविभत्तीनं तं मं तवं ममं होन्ति यथाक्कमं; तं, मं, तवं, ममं।
ना स्मासु तुम्हाम्ह सद्दानं सविभत्तीनं तया मया
होन्ति यथाक्कमं; तया कतं, मया कतं; तया निस्सटं, मया निस्सटं।
से तुम्ह अम्ह सद्दानं सविभत्तीनं तव मम तुय्हं मय्हं
होन्ति यथाक्कमं; तव, तुय्हं, मम, मय्हं।
नम्हि तुम्ह अम्ह सद्दानं सविभत्तीनं 'ङ' ङाकं होन्ति
पच्चेकं; तुम्हं, तुम्हाकं; अम्हं, अम्हाकं।
तुम्ह अम्ह सद्दानं सविभत्तीनं पच्चेकं 'ङं' 'ङाकं'
वा होन्ति योम्हि दुतिये; तुम्हं, तुम्हाकं; तुम्हे; अम्हं, अम्हाकं, अम्हे।
इदमधिकतं
वेदितव्बं; पज्जतेनेनत्थोति-पदं, स्याद्यन्तं त्याद्यन्तं च; पद समूहो वाक्यं।
यो नं हि स्वपञ्चम्या वो नो
अपञ्चमिया यो नं हि स्वपदादो वत्तमानानं पदस्मा परेसं
एकवाक्ये ठितानं तुम्ह अम्ह सद्दानं सविभत्तीनं वो नो होन्ति वा यथाक्कमं; तिट्ठथ
वो, तिठ्ठथ तुम्हे; तिठ्ठाम नो, तिट्ठाम मयं; पस्सति वो, पस्सति अम्हे; पस्सति नो,
पस्सति तुम्हे; दीयते वो, दीयते तुम्हं, दीयते नो, दीयते अम्हं; धनं वो, धनं
तुम्हं; धनं नो, धनं अम्हं; कतं वो, कतं तुम्हेहि; कतं नो, कतं अम्हेहि।
अपञ्चम्याति किं
? निस्सटं तुम्हेहि, निस्सदं अम्हेहि; नु अपदादोत्वेव–
"बलं च भिक्खूनमनुप्पदिन्नं तुम्हेहि पुञ्ञं
पसुतं अनप्पकं।"
पदतोत्वेव तुम्हे तिट्ठथ; एक वाक्येत्वेव
– देवदत्तो तिठ्ठति गामे, तुम्हे तिट्ठथ नगरे;
सविभत्तीनं त्वेव
– अरहतिधम्मो तुम्हादिसानं, अरहति धम्मो अम्हादिसानं।
नाम्हि से च अपदादो वत्तमानानं पदस्मा परेसं एकवाक्ये
ठितानं तुम्ह अम्ह सद्दानं सविभत्तीनं ते मे वा होन्ति यथाक्कमं; कतं ते, कतं तया;
कतं मे, कतं मया; दीयते ते, दीयते तव; दीयते मे, दीयते मम; धनं ते, धनं तव; धनं
मे, धनं मम।
कथिता नु कथितविसये, तुम्ह अम्ह सद्दानमादेसा निच्चं
भवन्ति पुनब्बिधाना; गामो तुम्हं परिग्गहो; अथो जनपदो वा परिग्गहो।
विज्जमान पुब्बस्मा पठमन्ता परेसं
तुम्हाम्हसद्दानमादेसा वा होन्ति अन्वादेसेपि; गामे पटो तुम्हाकं; अथो नगरे कम्बलो
वो, अथो नगरे कुम्वलो तुम्हाकं; सपुब्बाति किं
? पटो तुम्हाकं, अथो कम्बलो वो; पठमन्ताति किं
? पटोनगरे तुम्हाकं; अथो कम्बलो गामे वो।
चादी योगे तुम्ह अम्ह सद्दानमादेसा न होन्ति; गामो तव
च परिग्गहो, मम च परिग्गहो; गामो तव वा परिग्गहो, मम वा परिग्गहो; गामे तवह
परिग्गहो, ममह परिग्गहो; गामे तवाह परिग्गहो, ममाह परिग्गहो; गामो तवेव परिग्गहो,
ममेव परिग्गहो; एवं सब्बत्थ उदाहरितब्बं। योगेति किं
? गामोच ते परिग्गहो, नगरञ्च मे परिग्गहो।
दस्सनत्थेसु आलोचनवज्जितेसु पयुज्जमानेसु तुम्हाम्ह
सद्दानेमादेसा न होन्ति; गामो तुम्हे उद्दिस्सागतो; गामो अम्हे उद्दिस्सागतो।
अनालोचनेति किं? गामो वो आलोचेति, गामो नो आलोचेति।
आमन्तणं पुब्बमविज्जमानं विय होति तुम्हाम्ह
सद्दानमादेस विसये।देवदत्त! तव परिग्गहो।
आमन्तणं ति किं
? कम्बलो ते परिग्गहो; पुब्बन्ति किं
? "मयेतं सब्बमक्खातं तुम्हाकं द्विज-पुङ्गव'
परस्स हि अविज्जमानत्ता अपादादोति
– पटिसेधो न सिया; इवाति
किं ? सवणंयथा सिया।
समानाधिकरण परतो सामञ्ञवचनमामन्तणमसन्तं विय न होति;
माणवक जटिलक! ते परिग्गहो। परस्साविज्जमानन्तेपि पुब्बरूपमुपादायादेसा होन्ति;सामञ्ञवचनंति किं ? देवदत्त माणवक ! तव परिग्गहो; एकत्थेति किं ? देवदत्त यञ्ञदत्त! तुम्हं परिग्गहो।
बहुसु वत्तमानमामन्तणं सामञ्ञ वचनमेकत्थे अविज्जमानं विय वा न होति;
ब्राह्मण गुणवन्तो तुम्हाकं परिग्गहो; ब्राह्मण गुणवन्तो वो परिग्गहो।
स्याद्यन्तं स्याद्यन्तेन सहेकत्थं होतीति– इदमधिकतं वेदितब्बं; सो च भिन्नत्थानमेकत्थीभावो समासोति वुच्चते।
असंख्यं विभत्ति सम्पत्ति समीप साकल्यभाव यथा पच्छा युगपदत्थे
असंख्यं स्याद्यन्तं विभत्त्यादीनमत्थे वत्तमानं स्याद्यन्तेन सहेकत्थं भवति; तत्थ विभत्त्यत्थे ताव– इत्थीसु कथा पवत्ता,
अधित्थि; सम्पत्ति द्विधाअत्तसम्पत्ति समिद्धि च– सम्पन्नं ब्रह्मं सब्रह्मं लिच्छवीनं; समिद्धि भिक्खानं सुभिक्खं। समीपे– कुम्भस्स समीपं उपकुम्भं।
साकल्ये – सतिणमज्झो हरति; साग्गधीते।अभावो सम्वन्धिभेदो बहुविधो; तत्र इद्धाभावे – विगता इद्धि सद्दिकानं दुस्सद्दिकं; अत्थाभावे – अभावो मक्खिकानं
निम्मक्खिकं; अतिक्कमाभावे – अतिगतानि तिणानि नित्तिणं; सम्पताभावे – अतिगतं लहुपापुरणं अतिलहुपापुरणं; लहुपापुरणस्स
नायमुपभोगकालोति अत्थो। यथात्थोनेकविधो; तत्र योग्गतायं–अनुरूपं सुरूपो वहति; वीच्छायं–अन्वद्धमासं;अत्थानतिवत्तियं यथासत्ति; सीदसत्ते – सदिसोकिखिया सकिरिव;
आनुपुब्बियं– अनुजेट्ठं; पच्छादत्थे– अनुरथं; युगपदत्थे – सचक्कं निधेहि।
यथा सद्दो तुल्यत्थे वत्तमानो स्याद्यन्तेन सहेकत्थो
न भवति; यथा देवदत्तो तथा यञ्ञदत्तो।
'याव' सद्दोवधारणे वत्तमानो स्याद्यन्तेन सहेकत्थो
भवति; अवधारणमेत्तकता परिच्छेदो, यावामत्तं ब्राह्मणे आमन्तय; यावजीवं। अवधारणे ति
किं ? याव दिन्नं ताव भुत्तं नावधारयामि कित्तकं मया भुत्तं।
पय्यपाबहिर तिरो पुरे पच्छा वा पञ्चम्या
परि आदयो पञ्चम्यन्तेन सहेकत्था होन्ति वा; परिपब्बतं
वस्सि देवो, परिपब्बता; अपपब्बतं वस्सि देवो, अपपब्बता; आपाटलिपुत्तं वस्सि देवो,
आपाटलिपुत्ता; बहिगामं, बहिगामो; तिरो पब्बतं, तिरो पब्बता; पुरे भत्ते पुरे
भत्ता; पच्छा भत्तं, पच्छा भत्ता – वेताधिकारो।
अनु सद्दो सामीप्ये आयामे च वत्तमानो स्याद्यन्तेन
सहेकत्थो होति वा; अनुवनमसनि गता; अनुगङ्गं वाराणसी। समीपायामेस्विति किं ? रुक्खमनुविज्जोतते विज्जु।
तिट्ठगुप्पभुतीनि एकत्थीभावविसये निपातीयन्ते;
तिट्ठन्ति गावो यस्मिं काले तिट्ठगुकालो; वहग्गुकालो, आयतिगवं, खलेयवं, लूनयवं;
लूयमानयवमिच्चादि। च्यन्तोपेत्थ; केसाकेसि; दण्डादण्डि। तथा वेलाप्पभावनत्थोपि;
पातो नहानं पातनहानं; सायं नहानं सायनहानं; पातकालं; सायकालं; पातमेघं; सायमेघं;
पातमग्गं; सायमग्गं।
ओरे परि पटि पारे मज्झे हेट्ठुद्धाधोन्तो वा छट्ठिया
ओर आदयो सद्दा छट्ठियन्तेन सहेकत्था वा होन्ति;
एकारन्तत्तं निपातनतो। ओरेगङ्गं,उपरिसिखरं, पटिसोतं, पारेयमुनं; मज्झेगङ्गं; हेट्ठापासादं, उद्धगङ्गं; अधोगङ्गं,
अन्तोपासादं। पुन वा विधाना गङ्गा ओरमिच्चादि पि होति।
यदेतमतिक्कन्तमेकत्थं तन्नपुंसकलिङ्गं वेदितब्बं; तथा
चेवोदाहटं; वा क्वचि बहुलाधिकारा – यथापरिसं, यथापरिसाय; सकाय सकाय परिसायाति अत्थो।
अमादि स्याद्यन्तं स्याद्यन्तेन सह बहुलमेकत्थं होति; गामं गतो गामगतो; मुहुत्तं सुखं मुहुत्तसुखं।वुत्तिदेवोपपद समासेकुम्भकारो; सपाको; तन्तवायो; वराहरो।
न्तमानक्तवन्तुहि वाक्यमेव; धम्मं सुणन्तो,धम्मं सुणमानो, ओदनं भुत्तवा।
रञ्ञो हतो राजहतो; असिना छिन्नो असिछिन्नो;पितुसदिसो; पितुसमो, सुखसहगतं, दधिना उपसित्तं भोजनं दधिभोजनं; गुळेन मिस्सो ओदनो
गुळोदनो – वुत्तिपदेनेवोपसित्तादि क्रियायाख्यापनतो नत्थायुत्तत्थता।
क्वचि वुत्तियेव; उरगो, पादपो। क्वचि वाक्यमेव; फरसुना छिन्नवा; दस्सनेन पहातब्बा।
बुद्धस्स देय्यं बुद्धदेय्यं; यूपाय दारु यूपदारु; रजनाय दोणि रजनदोणि; इध न होतिसंघस्स दातब्बं। कथं एतदत्थो एतदत्थो एतदत्थंति ? अञ्ञपदत्थे भविस्सति।
सबरेहि भयं सबरभयं; गामनिग्गतो, मेथुनापेतो–क्वचि वुत्तियेव; कम्मजं, चित्तजं। इध न होति– रुक्खा पतितो।
रञ्जो पुरिसा राजपुरिसो– बहुलाधिकारा न्त मान निद्धारिय पूरण भाव तित्तत्थेहि न
होति; ममानुकुब्बं; ममानुकुरुमानो गुन्नं कण्हा सम्पन्न खीरतमा; सिस्सानं पञ्चमो;
पटस्स सुक्कता। क्वचि होतेव,वत्तमानसामीप्यं। कथं ब्राह्मणस्स सुक्का दन्ताति– सापेक्खताय न होति। इध पन होतेव– चन्दनगन्धो; नदीघोसो कञ्ञारूपं (कञ्जारूपं– भ0 आ0 कौ0); कायसमफस्सो, फलरसोति। फलानं तित्तो;
फलानमासितो, फलानं सुहितो; ब्राह्मणस्स उच्चं गेहंति, सापेक्खताय न होति।
रञ्ञो पाटलिपुत्तकस्स धनंति–धनसम्बन्धे छट्ठीति पाटलिपुत्तकेन सम्बन्धाभावो न
हेस्सति; रञ्ञो गो च अस्सो च पुरिसो चाति भिनत्थताय, वाक्यमेव।
रञ्ञो गवास्स पुरिसा राजगवास्स पुरिसाति वुत्ति होतेवेकत्थीभावे।
दाने सोण्डो दानसोण्डो; धम्मरतो; दानाभिरतो।
क्वचि वुत्तियेव, कुच्छिसयो, थलट्ठो,
पङ्कजं; सरोरुहं।
इध न होति; भोजने मत्तञ्ञुता, इन्द्रियेसु
गुत्तद्वारता, आसने निसिन्नो, आसने निसीदितब्बं।
विसेसनं स्याद्यन्तं, विसेस्सेन स्याद्यन्तेन
समानाधिकरणेन सहेकत्थं होति; नीलञ्च तं उप्पलञ्चेति नीलुप्पलं; छिन्नञ्च तं
परुळहञ्चेति छिन्नपरुळहं; सत्थीव सत्थी, सत्थी च सा सामा चेति सत्थीसामा; सीहो व
सीहो, मुनि च सो सीहो चाति मुनिसीहो; सीलमेव धनं सीलधनं; क्वचि वाक्यमेव– पुण्णो
मन्ताणिपुत्तो; चित्तो गहपति। क्वचि वुत्तियेव– कण्हसप्पो, लोहितसालि। विसेसनंति किं ? तच्छको सप्पो। एकत्थेनेति किं? काळम्हा अञ्ञो। कथं पत्तजीविको,
आपन्नजीविको, मासजातोति– अञ्ञपदत्थे भविस्सति।
नञिच्चेतं स्याद्यन्तं स्याद्यन्तेन सहेकत्थं होति; न
ब्राह्मणो अब्राह्मणो। बहुलाधिकारतो असमत्थेहि पि केहिचि होति–अपुनगेय्या गाथा।अनोकासं कारेत्वा, अमूलामूलं
गन्त्वा, ईसकलाळारो– ईसपिङ्गळोति स्यादि स्यादिनेकत्थं ति समासो; वाक्यमेव वातिप्पसङ्गाभावा।
कुपादयो निच्चमस्यादि विधिम्हि
कु सद्दो पादयो च स्याद्यन्तेन सहेकत्था होन्ति निच्चं स्यादि विधि विसयतोञ्ञत्थ; कुच्छितो
ब्राह्मणो कुब्राह्मणो (कु ब्राह्मणो– भ0 आ0 कौ0); ईसकं उण्हं कदुण्हं; पनायको, अभिसेको; पकरित्वा, पकतं, दुप्पुरिसो, दुक्कतं, सुपुरिसो;
सुकतं, अभित्थुतं, अतित्थुतं, आकळारो; आबद्धो।
(9) पादयो गताद्यत्थे पठमाय; पगतो आचरियो पाचरियो, पन्तेवासी।
(10)अच्चादयो कन्ताद्यत्थे दुतियाय; अतिक्कन्तो मञ्चमतिमञ्चो, अतिमालो।
(11) अवादयो कुट्ठाद्यत्थे ततियाय; अवकुट्ठं कोकिलाय वनमवकोकिलं, अवमयूरं।
(12) परियादयो गिलानाद्यत्थे चतुत्थिया;परिगिलानोज्झनाय परियञ्झेनो।
(13) न्यादयो कन्ताद्यत्थे पञ्चमिया; निक्खन्तो कोसम्बिया निक्कोसम्बी–अस्यादि विधिम्हीति किं ? रुक्खम्पति विज्जोतते।
चिरप्पच्चयन्तो क्रियत्थेहि स्याद्यन्तेहि सहेकत्थो होति; मलिनीकरिय।
भुसनादिस्वत्थेस्वलमादयो सद्दा क्रियत्थेहि
स्याद्यन्तेहि सहेकत्था होन्ति; अलंकरिय; सक्कच्च; असक्कच्च। भुसनादिसूति किं ? अलं भुत्वा गतो, सक्कत्वा गतो; असक्कत्वा गतो;
परियत्तं सोभनमसोभनन्ति अत्थो।
अञ्ञे च सद्दा क्रियत्थेहि स्याद्यन्तेहि सह
बहुलमेकत्था भवन्ति; पुरोभूय, तिरोभूय, तिरोकरिय; उरसिकरिय; मनसिकरिय; मज्झेकरिय,
तुण्हीभूय।
अनेकं स्याद्यन्तमञ्ञस्स पदस्सत्थे एकत्थं वा होति;
बहूनि धनानि यस्स सो बहुधनो; लम्बाकण्णा यस्स सो लम्बकण्णो; वजिरपाणिम्हि यस्स
सोयं वजिरपाणि; मत्ता बहवो मातङ्गा एत्थ मत्तबहुमातंगं वनं; आरूळहो वानरो यं
रुक्खं सो आरूळहवानरो; जितानि इन्द्रियानि येन सो जितेन्द्रियो; दिन्नं भोजनं यस्स
सो दिन्नभोजनो; अपगतं काळकं यस्मा परा सोयमपगतकाळको; उपगता दस येसं ते उपदसा;
आसन्नदसा; अदूरदसा, अधिकदसा; तयो दस परिमाणमेसं तिदसा। कथं दस सद्दो संख्याने
वत्तते ? परिमाण सद्द सन्निधाना यथा– पञ्चपरिमाणमेसं पञ्चका सकुणाति; द्वे वा तयो वा परिमाणमेसं द्वत्तयो; वा सद्दत्थे वा – दक्खिणस्सा च
पुब्बस्सा च दिसाय यदन्तरालं दक्खिणपुब्बा दिसा; दक्खिणा च सा पुब्बा चाति वा;
सहपुत्तेनागतो सपुत्तो; सलोमको, विज्जमान लोमको ति अत्थो; एवं सपक्खको; अत्थिखीरा
ब्राह्मणीति – अत्थि सद्दो विज्जमानत्थे निपातो।क्वचि गतत्थाय
पदन्तरानमप्पयोगो; कण्ठा काळा अस्स कण्ठेकालो, ओट्ठमुखमिव मुखमस्स ओट्ठमुखो;
केससङ्घातो चूळा अस्स केसचूळो; सुवण्णविकारो अलङ्कारो अस्स सुवण्णालङ्कारो; पपतितं
पण्णमस्स पपतितपण्णो, पपण्णो; अविज्जमानपुत्तो अस्स अविज्जमानपुत्तो, अपुत्तो; न
सन्ति पुत्ता अस्स अपुत्तो। क्वचि न होति;पञ्चभुत्तवन्तो अस्स, भातुनो पुत्तो अस्स अत्थीति बहुलाधिकारतो।
तत्थ गहेत्वा तेन पहरित्वा युद्धे सरूपं
सत्तम्यंतं ततियंतं च सरूपमनेकं तत्थ गहेत्वा तेन
पहरित्वा युद्धेञ्ञपदत्थे एकत्थं वा होति; केसेसु च केसेसु च गहेत्वा युद्धम्पवत्तं
केसाकेसी; दण्डेहि च दण्डेहि च पहरित्वा युद्धम्पवत्तं दण्डादण्डि; मुट्ठामुट्ठि– "चि
वीतिहारेति" (3.51) चि समासन्तो 'चिस्मि' न्त्याकारो। तत्थ तेनति किं ? कासञ्च कासञ्च गहेत्वा युद्धं पवत्तं; गहेत्वा
पहरेत्वा ति किं ? रथे च रथे च ठत्वा युद्धं पवत्तं। युद्धेति किं ? हत्थे च हत्थे च गहेत्वा संख्यं पवत्तं; सरूपंति
किं; दण्डेहि च मुसलेहि च पहरित्वा युद्धं पवत्तं।
अनेकं स्याद्यन्तं चत्थे एकत्थं वा होति; समुच्चयो
अन्वाचयो इतरीतर योगो, समाहारो च। च सद्दत्थो; तत्थ समुच्चयान्वाचयेसु नेकत्थी
भावो सम्भवति– तेसुहि समुच्चयो अञ्ञमञ्ञनिरपेक्खानमत्तप्पधानानं कत्थचि क्रियाविसेसे चीयमानता– यथा– धवे च
खदिरे च पलासे च छिन्दाति; अन्वाचयो च यत्थेको पधानभावेन विधीयते अपरो च गुणभावेन– यथा– भिक्खं
चर गावो चानयेति। इतरद्वये तु सम्भवति, तेसु हि अञ्ञमञ्ञसापेक्खानमवयवभेदानुगतो,इतरीतरयोगो– यथा
सारिपुत्त मोग्गलानाति– अस्सावयवप्पधानत्ता बहुवचनमेव; अञ्ञमञ्ञसापेवखानमेव तिरोहितावयवभेदो
समुदायप्पधानो समाहारो– यथा– छत्तुपाहनंति; अस्स पन समुदायप्पधानत्ता एकवचनमेव; ते
च समाहारीतरीतरयोगा बहुलं विधाना नियतविसयायेव होन्ति, तत्रायं विसायविभागो
निरुत्तिपिटकागतो।
पाणितुरिययोग्गसेनङ्गानं;निच्चवेरीनं;संख्या परिमाणसञ्ञानं, खुद्दजन्तुकानं, पचनचण्डालानं, चरणसाधारणानं, एकज्झायनपावचनानं,
लिङ्गविसेसानं, विविधविरुद्धानं; दिसानं; नदीनञ्च; निच्चं समाहारेकत्थं भवति।
तिणरुक्खपसुसकुण धनधञ्ञव्यंजनपदानं वा अञ्ञेसमितरीतर योगो च।
पाण्यङ्गानं; चक्खु सोतं, मुखनासिकं,हनुगीवं, छविमंसलोहितं; नामरूपं; जरामरणं।
तुरियङ्गानं; अलसताळम्बरं, मुरजगोमुखं,संखदेण्डिमं, मद्दिकपाणविकं, गीतवादितं, सम्मताळं।
योग्गङ्गानं; फालपाचनं, युगनङ्गलं।
सेनङ्गानं; असिसत्तितोमरपिण्डं, असिचम्मं;धनुकलापं, पहरणावरणं।
निच्चवेरीनं; अहिनकुलं,बिळारमूसिकं, काकोलूकं, नागसुपण्णं।
संख्यापरिमाणसञ्ञानं; एककदुकं, दुकतिकं, तिचतुक्कं,चतुक्कपञ्चकं, दसेकादसकं।
खुद्दजन्तुकानं; कीटपतंगं; कन्थकिपिल्लिकं,डंसमकसं, मक्खिककिपिल्लिकं।
पचनचण्डालानं; ओरम्भिक-सूकरिकं,साकुन्तिकमागविकं, सपाकचण्डालं, वेनरथकारं, पुक्कुसछवडाहकं।
चरणसाधारणानं; असितभारद्वाजं; कठकालापं,सीलपञ्ञाणं, समथविपस्सनं, विज्जाचरणं।
एकज्झायनपावचनानं; दीघमज्झिमं,एकुत्तरसंयुक्तं, खन्धकविभंगं।
लिङ्गविसेसानं; इत्थिपुमं, दासिदासं,चीवरपिण्डपातसेनासनगिलनापच्चय-भेसज्जपरिक्खारं, तिणकट्ठसाखापलासं, लाभो होति
चीवरपिण्डपात सेनासनगिलान-पच्चयभेसज्जपरिक्खारानम्पिदिस्सति।
विविधविरूद्धानं; कुसलाकुसलं;सावज्जानवज्जं, हीणष्पणीतं, कण्हसुक्कं, छेकपापकं, अधरुत्तरं।
दिसानं; पुब्बापरं, दक्खिणुत्तरं;पुब्बदक्खिणं, पुब्बुत्तरं, अपरदक्खिणं, अपरुत्तरं।
नदीनं; गंगायमुनं, महीसरभु।
तिणविसेसानं; कासकुसं, कासकुसा; उसीरबीरणं,उसीरबीरणा, मुञ्जबब्बजं, मुञ्जबब्बजा।
रुक्खविसेसानं;खदिरपलासं, खदिरपलासा; धवास्सकण्णं, धवास्सकण्णा; पिलक्खनिग्रोधं, पिलक्खनिग्रोधा;
अस्सत्थकपित्थनं, अस्सत्थ कपित्थना; साकसालं, साकसाला।
पसुविसेसानं;गजगवजं, गजगवजा; गोमहिसं, गोमहिसा; एणेय्यगोमहिसं, एणेय्यगोमहिसा; एणेय्यवराहं,
एणेय्यवराहा; अजेळकं, अजेळका; कुक्कुरसूकरं, कुक्कुरसूकरा; हत्थिगवास्सवळवं, हत्थिगवास्सवळवा।
सकुणविसेसानं; हंसबलं, हंसबला;कारण्डवचक्कवाकं, कारण्डवचक्कवाका; वकबलाकं, वकबलाका।
धनानं; हिरञ्ञसुवण्णं, हिरञ्ञसुवण्णा;मणिसंखमुत्तावेलुरियं, मणिसंखमुत्तावेलुरिया; जातरूपरजतं, जातरूपरजता।
धञ्ञानं; सालियवकं सालियवका; तिलमुग्गमासं,तिलमुग्गमासा, निप्फावकुलत्थं, निप्फावकुलत्था।
व्यञ्जनानं; साकसुवं, साकसुवा; गब्यमाहिसं,गब्यमाहिसा; एणेय्यवाराहं, एणेय्यवाराहा; मिगमायूरं, मिगमायूरा।
जनपदानं; कासिकोसलं, कासिकोसला; वज्जिमल्लं,वज्जिमल्ला; चेतिवीसं, चेतिवीसा, मच्छसूरसेनं, मच्छसूरसेना; कुरुपञ्चालं,कुरुपञ्चाला।
इतरीतरयोगो – यथा – चन्दिमसुरिया,समणब्राह्मणा, मातापितरो– एतस्मिं
एकत्थिभावकण्डे यं वुत्तं पुब्बं तदेव पुब्बं निपतति कमातिक्कमे पयोजनस्साभावा। क्वचि विपल्लासोपि होति बहुलाधिकारतो; दन्तानं
राजा राजदन्तो। कत्थचि कमम्पच्चनादरा पुब्बकालस्सापि परनिपातो; लित्तवासितो, नग्गमुसितो,
सित्तसम्मट्ठो, मट्ठलुञ्चितो। चत्थे यदेकत्थं तत्थ केचि पुब्बपदं बहुधा नियमेन्ति
तदिह ब्यभिचारदस्सना न वुत्तन्ति दट्ठब्बं।
चत्थे समाहारे यदेकत्थं तन्नपुंसकलिङ्गम्भवति;
तथाचेवोदाहटं। कत्थचि न होति सभापरिसायाति ज्ञपका; आधिपच्चपरिवारो;
छन्दपारिसुद्धि; पटिसन्धिप्पवत्तियं।
एकत्थे समाहारे संख्यादि नपुंसकलिङ्गम्भवति;
पञ्चगवं; चतुप्पथं–समाहारस्सेकत्ता एकवचनमेव होति; समाहारेत्वेव;
पञ्चकपालो पूवो; तिपुत्तो।
छट्ठियेकत्थे क्वचि नपुंसकत्तं होतेकत्तञ्च; सलभानं
छाया सलभछायं, एवं सकुन्तानं छाया सकुन्तछायं; पासादच्छायं, पासादच्छाया; घरच्छायं
घरच्छाया। अमनुस्सा सभाय
नपुंसकेकत्तमभवति; ब्रह्मसभं, देवसभं, इन्दसभं, यक्खसभं, सरभसभं। मनुस्ससभायं, खत्तियसभा, राजसभा इच्चेवमादि। क्वचीति किं? राजपुरिसो।
नपुंसके वत्तमानस्स रस्सो होति स्यादिसु; सलभच्छायं। स्यादिसूति
किं?
सलभच्छाये।
अन्तभूतस्साप्पधानस्स घपस्स स्यादिसु रस्सो होति;
बहुमालो, पोसो निक्कोसम्बि; अतिवामोरु। अन्तस्साति किं? कञ्ञापियो;
अप्पधानस्सति किं?
राजकुमारी, ब्रह्मबन्धू।
अन्तभूतस्पाप्पधानस्स गोस्स स्यादिसु उ होति;
चित्तगु; अप्पधानस्सेत्वेव– सुगो;
अन्तस्सेत्वेव– गोकुलं।
इत्थियं वत्तमानतो अकारंततो नामस्मा अपच्चयो होति;
धम्मदिन्ना।
नदादीहि इत्थियं ङी
पच्चयो होति; नदी, मही, कुमारी, तरुणी, वारुणी, गोतमी।
(14) गो तो वो
गावी, गो; आकतिगणोयं। ङकारो "न्तन्तूनं ङीम्हि तो वा" ति
विसेसनत्थो।
यक्खादितो इत्थियमिनी होति ङी च; यक्खिनी, यक्खी;
नागिनी, नागी; सीहिनी, सीही।
आरामिकादितो इनी
होतित्थियं; आरामिकिनी, अनन्तरायिकिनी; राजिनी।
(15) सञ्ञायं मानुसो
मानुसिनी; अञ्ञत्र मानुसी।
इत्थियमिवण्णुवण्णन्तेहि नी होति बहुलं; सदापयतपाणिनी;
दण्डिनी; भिक्खुनी; खत्तबन्धुनी; परचित्तविदुनी। मातु आदितो कस्मा न होति
? इत्थिपच्चयं विनापि इत्थत्ताभिधानतो।
क्तिम्हाञ्ञत्थेयेव इत्थियं नी होति बहुलं; साहं
अहिंसारतिनी; तस्सा मुट्ठस्सतिनिया; सा वच्छगिद्धिनी।
अञ्ञत्थेति किं
? धम्मरति।
घरणीप्पभुतयो
नीप्पच्चयन्ता साधवो भवन्ति; घरणी; पोक्खरणी; ईसत्तं निपातना।
(16) आचरिया वा यलोपो च
आचरिनी; आचरिया।
मातुलादितो
भरियमानी होन्ति; मातुलानी; वरुणानी; गहपतानी; आचरियानी।
(17) अभरियायं खत्तिया वा
खत्तियानी; खत्तिया। नदादिपाठा भरियायन्तु
खत्तियी।
उपमासंहितसहितसंहतसहसफवामलक्खणादि तूरुतू
ऊरुसद्दा उपमानादिपुब्बा इत्थियमू होति; करभोरू:
संहितोरू; सहितोरू; संहतोरू; सहोरू; सफोरू:; वामोरू; लक्खणोरू। इति
– योग-विभागा
ऊ; ब्रह्मबन्धू।
युव सद्दतो ति होतीत्थियं; युवति।
ङीम्हि न्तन्तूनं तो वा होति; गच्छती, गच्छन्ती,
सीलवती, सीलवन्ती।
ङीम्हि भवतो भोतादेसो होति वा; भोती, भवन्ती।
गो सद्दस ङीम्हावङ होति; गावी।
ङीम्हि पुथुस्स पथवपुथवा होन्ति; पथवी, पुथवी; ठे,
पठवी।
समासन्तो अ इति वाधिकरी यन्ति।
पापादीहि परा या भूमि तस्सा समासन्तो अ होति;
पापभूमं, जातिभूमं।
संख्याहि परा या भूमि तस्सा समासन्तो अ होति;
द्विभूमं, तिभूमं।
संख्याहि परासं नदीगोदावरीनं समासन्तो अ होति,
पञ्चनदं; सत्तगोदावरं।
असंख्येहि चाङ्गुल्यातञ्ञासंख्यत्थेसु
असंख्हि संख्येयाहि च पराय अंगुल्या समासन्तो अ होति
नो चे अञ्ञपदत्थे असंख्यत्थे च समासो वत्तते; निग्गत्तमंगुलीहि निरंगुलं; अच्चंगुलं;
द्वे अंगुलियो समाहरा द्वंगुलं। अनञ्ञसंख्यत्थेसू ति किं
? पञ्चंगुलि हत्थो; उपंगुली। कथं द्वे अंगुलानि पमाणमस्सति, द्वंगुलंति
? नात्रसमासोञ्ञपदत्थे विहितो मत्तदीनं लोपे कते तत्थ वत्तते; अंगुल सद्दो वा पमाणवाची
सद्दन्तरं। यथा– सेनंगुलप्पमाणेन अंगुलानं सतं पुण्णं चतुद्दस वा
अंगुलानीति।
दीघाहो वस्सेक देसे हि च रत्त्या
दीघादीहि असंख्येहि संख्याहि च परस्मा रत्तिया समापन्नो
अ होति; दीघरत्तं, अहोरत्तं, वस्सारत्तं; पुब्बरत्तं, अपररत्तं, अड्ढरत्तं,
अतिक्कन्तो रत्तिं अतिरत्तो; द्वे रत्ती समाहटा द्विरत्तं। वा क्वचि बहुलाधिकारो
– एकरत्तं,
एकरत्ति। अनञ्ञसंख्यत्थे सुत्वेव
गो सद्दा अलोपविसया समासन्तो अ होति न चे चत्थे समासो
अञ्ञ पदत्थे असंख्यत्थे च; राजगवो; परमगवो; पञ्चगवधनो, दसगवं।
अलोपेति किं
? पञ्चहि गोहि कीतो पञ्चगु; अचत्थेति किं; अजस्सगावो
अनञ्ञासंख्यत्थेसुत्वेव चित्तगु; उपगु।
रत्तिन्दिव दारगव चतुरस्सा
एते सद्दा अ अन्ता निपच्चते; रत्तो च दिवा च
रत्तिन्दिवं; रत्ति च दिवा चरत्तिन्दिवं;
दारा च गावो च दारगवं; चतस्सो अस्सियो अस्स चतुरस्सो।
अनुगवन्तिनिपच्चते आयामे गम्यमाने; अनुगवं सकटं। आयामेति किं
? गुन्नं
पच्छा अनुगु।
अक्खिस्मा समासन्तो अ होति अञ्ञत्थे चे समासो;
विसालक्खो।
अंगुलन्ता अञ्ञपदत्थे दारुम्हि समासन्तो अ होति;
द्वंगुलं दारु; पञ्चंगुलं। अंगुलि
सदिसावयवं धञ्ञादीनं विक्खेपकं दारूति वुच्चते।
पमाणे तु पुब्बेविय सिद्धं; सख राज सद्दा
अकारन्ता व, सिस्सोपि न दिस्सति। गाण्डीवधन्वाति पकतन्तरेन सिद्धं।
क्रियाव्यतिहारे गम्यमाने अञ्ञपदत्थे वत्तमानतो चि
होति; केसाकेसि, दण्डादण्डि। चकारो
चिस्मिन्ति विसेसनत्थो
– सुगन्धिदुग्गन्धि पयोगो न दिस्सते।
लतू पच्चयन्ते हि इत्थिमीकारूकारन्तेहि च बहुलं
कप्पच्चयो होति अञ्ञपदत्थे; बहुकत्तुको; बहुकुमारिको; बहुब्रह्मबन्धुको;
बहुलन्त्वेव सुबहुं।
अञ्ञे हि अञ्ञपदत्थे को वा बहुलं होति; बहुमालको;
बहुमालो।
एतमधिकतं वेदितब्बं।
उत्तरपदे परतो इमस्स इदं होति; इदमट्ठिता;इदप्पच्चया; निग्गहीत लोपो पस्स च द्विभावो।
पुमस्स पुं होतुत्तरपदे विभासा; पुल्लिङ्गं,पुंलिङ्गं।
एसं ट होतुत्तरपदे क्वचि वा; भवम्पतिट्ठा मयं;
भगवम्मूलका नो धम्मा। बहुलाधिकारा तरादिसु च; वगेव महत्तरी; रत्तञ्ञुमहत्तं।
एसं अ होतुत्तरपदे गुणवन्त पतिट्ठोस्मि।
मनादीनमापादीनं च ओ होतुत्तरपदे मये च; मनोसेट्ठा;
मनोमया; रजोजल्लं; रजोमयं; आपोगतं; आपोमयं; अनुयन्ति दिसोदिसं।
संख्यासुत्तरपदेसु परस्स ओ होति; परोसतं, परोसहस्सं। संख्यासूति
किं ? परदत्तूपजीविनो।
जने उत्तरपदे पुथस्स उ होति; अरियेहि पुथगेवायं जनोति
पुथुज्जनो।
अहे आयतने चुत्तरपदे छस्स सो वा होति; साहं; छाहं;
सळायतनं, छळायतनं।
ल्तुपच्चायन्तानं पितादीनञ्च यथाक्कममारङरङ् वा
होन्तुत्तरपदे; सत्थारदस्सनं; कत्तारनिद्देसो, मातरपितरो। वात्वेव
– सत्थुदस्सनं;
मातापितरो।
विज्जायोनिसम्बन्धानमा तत्र चत्थे
ल्तुपितादीनं विज्जासम्बन्धीनं योनिसम्बन्धीनञ्च
तेस्वेव ल्तुपितादिसु विज्जायोनिसम्बन्धिसुत्तरपदेसु चत्थविसये आ होति;
होतापोतारो; माता-पितरो
– ल्तुपितादीनन्त्वेव
– पुत्तभातरो;
तत्रेति किं
? पितुपितामहा;
चत्थेति किं
? मातुभाता;
विज्जायोनिसम्बन्धानंति किं
? दातुभातरो (मातुभातरो?)।
पुत्ते उत्तरपदे चत्थविसये ल्तुपितादीनं विज्जायोनिसम्बन्धानमा
होति; पितापुत्ता, मातापुत्ता।
चिप्पच्चयन्ते उत्तरपदे आ होति; केसाकेसि,
मुट्ठामुट्ठि।
इत्थियम्भासित पुमित्थि पुमेवेकत्थे
इत्थियं वत्तमाने एकत्थे समानाधिकरणे उत्तरपदे परे
भासितपुमा इत्थी पुमेव होति; कुमारभरियो; दीघजङ्घो; युवजायो।
इत्थियंति किं
? कल्याणीपधानमेसं कल्याणिप्पधाना; भासितपुमेति किं
? कञ्ञाभरियो; इत्थीति किं
? गामणिकुलं दिट्ठि अस्स गामणिदिट्ठि; एकत्थेति किं
? कल्याणिया माता कल्याणिमाता।
भासितपुमित्थि पच्चये क्वचि पुमेव होति; व्यत्ततरा,
व्यत्ततमा।
इत्थिवाचका सब्बादयो वुत्तिमत्ते पुमेव होन्ति; तस्सा
मुखं तम्मुखं; तस्सं तत्र; ताय ततो; तस्सं वेलायं तदा।
पतिम्हि परे जायाय जयं होति;जयम्पती।
सञ्ञायमुदकस्सुत्तरपदे उदादेसो होति; उदधि; उदपानं।
कुम्भादिसुत्तरपदेसु उदकस्स उदादेसो वा होति;
उदकुम्भो, उदककुम्भो; उदपत्तो, उदकपत्तो; उदबिन्दु, उदकबिन्दु। आकतिगणोयं।
सोतादिसुत्तरपदेसु उदकस्स उस्स लोपो होति; दकसोतं;
दकरक्खसो।
उत्तरपदे नञ् सद्दस्स ट होति; अब्राह्मणो। ञकारो किं
? केवलस्स मा होतु; पामानपुत्तो।
सरादो उत्तरपदे नञ् सद्दस्स अन् होति; अनक्खातं।
नखादयो सद्दा
अकतटादेसानिपच्चन्ते; नास्स खमत्थीति
नखो, अखमञ्ञं। सञ्ञासद्देसु च निप्फत्तिमत्तं यथाकथञ्चि कत्तब्बं।
नास्स कुलमत्थीति नकुलो, अकुलमञ्ञं, नख नकुल
नपुंसक नक्खत्त नाक एवमादि।
नगइच्चप्पाणिनि वा निपच्चते; नगा, रुक्खा; नगा
पब्बता; अगा रुक्खा, अगा पब्बता। अप्पाणिनीति किं
? अगो वसलो सीतेन।
अञ्ञपदत्थवुत्तिम्हि समासे उत्तरपदे परे सहस्स सो वा होति;
सपुत्तो, सहपुत्तो; अञ्ञत्थेति किं
? सह कत्वा सहयुज्झित्वा।
सहस्सुत्तरपदे सो होति सञ्ञायं; सासत्थं; सपलासं।
अपच्चक्खे गम्यमाने सहस्स सो होतुत्तरपदे; साग्गि
कपोतो; सपिसाचा वातमण्डलिका।
सकत्थप्पधानस्स सहसद्दस्स अकाले उत्तरपदे सो होति;
सम्पन्नं ब्रह्मं सब्रह्मं, सचक्कं निधेहि, सधुरं। अकालेति किं
? सहपुब्बन्हं, सहापरन्हं।
गन्थन्ते आधिक्ये च वत्तमानस्स सहस्स सो होतुत्तरपदे;
सकलं जोतिमधीते; सुमुहुत्तं; कालत्थो आरम्भो; आधिक्ये– सदोणा खारी; समासको कहापणो,
निच्चत्थोयमारम्भो।
पक्खादिसुत्तरपदेसु समानस्स सो होति वा; सपक्खो,
समानपक्खो; सजोति, समानजोति; पक्खादिसूति किं
? समानसीलो; पक्ख, जोति, जनपद, रत्ति, पत्तिनी, पत्नी,
नाभी, बन्धु, ब्रह्मचारी, नाम, गोत्त, रूप, ठान, वण्ण, वयो, वचन, धम्म, जातिय,
घच्च।
उदरे इयपरे परतो समानस्स सो वा होति; सोदरियो;
समानोदरियो
– इयेति किं? समानोदरता।
एतेसु समानस्स सो होति; सरी; सरिक्खो; सरिसो।
रीरिक्खकेसु सब्बादीनमा होति; यादी; यादिक्खो; यादिसो।
रीरिक्खकेसु न्तसद्दकिं सद्द इम सद्दानं टाकीटी
होन्ति यथाक्कमं; भवादी, भवादिक्खो, भवादिसो; कीदी, कीदिक्खो, कीदिसो, ईदी,
ईदिक्खो, ईदिसो।
रीरिक्खकेसु तुम्हाम्हानं तामा होन्तेकस्मिं
यथाक्कमं; तादी, तादिक्खो, तादिसो; मादी, मादिक्खो, मादिसो। एकस्मिंति किं
? तुम्हादी; तुम्हादिक्खो; अम्हादिक्खो; तुम्हादिसो; अम्हादिसो।
रीरिक्खकन्ततोञ्ञस्मिं उत्तरपदे तुम्हाम्हानमेकस्मिं
तं मं होन्ति यथाक्कमं; तन्दीया, मन्दीया तं सरणा, मं सरणा, तय्योगो, मय्योगोति
– बिन्दु
लोपो।
रीरिक्खकेस्वेतस्सेट् वा होति; एदी, एतादी; एदिक्खो,
एतादिक्खो; एदिसो, एतादिसो।
दिस्स दु होति विधादिसु; दुविधो; दुपट्टं, एवमादि।
गुणादिसु द्विस्स दि होति; दिगुणं, दिरत्तं, दिगु;
एवमादि।
तीसु द्विस्स अ होति, द्वत्तिक्खत्तुं,
द्वत्तिपत्तपूरा।
संख्यायमुत्तरपदे द्विस्स आ होतसतादोनञ्ञत्थे;
द्वादस, द्वावीसति, द्वत्तिंस, संख्यायन्ति किं
संख्यायमुत्तरपदे तिस्स ए होतसतादोनञ्ञत्थे; तेरस,
तेवीस, तेत्तिंस; संख्यायन्त्वेव– तिरत्तं; असतादोत्वेव
– तिसतं; अनञ्ञत्थेत्व
– तिचतुका।
तिस्से वा होति चत्तालीसादो; तेचत्तालीस, तिचत्तालीस,
तेपञ्ञास, तिपञ्ञास, तेसट्ठि, तिसट्ठि, तेसत्तति, तिसत्तति, तेअसीति, तियासीति, तेनवुति,
तिनवुति– असतादोत्वेव
– तिसतं।
असतादोनञ्ञत्थे चत्तालीसादो द्विस्से वा होति आ च;
द्वेचत्तालीसं, द्वाचत्तालीसं, द्विचत्तालीसं, द्वेपञ्ञासं, द्वापञ्ञासं,
द्विपञ्ञासं, इच्चादि।
द्विस्स बा वो होत चत्तालीसादो नञ्ञत्थे; बारस,
द्वादस, बावीसति, द्वावीसति, बत्तिंस, द्वत्तिंस, अचत्तालीसादो ति किं
? द्विचत्तालीस।
वीसतिदसेसु परेसु पञ्चस्स पुण्णुपन्ना
वीसतिदसेसु परेसु पञ्चस्स पण्णुपन्ना होन्ति वा
यथाक्कमं; पण्णुवीसति, पञ्चवीसति; पन्नरस, पञ्चदस।
चतुस्स चुचो होन्ति वा दस सद्दे परे; चुद्दस, चोद्दस,
चतुद्दस।
छस्स सो इच्चमादेसो होति दस सद्दे परे; सोलस।
एक अट्ठानं आ होति दसे परे; एकादस; अट्ठारस।
संख्यातो परस्स दसस्स र होति विभासा; एकारस, एकादस;
बारस द्वादस; पन्नरस, पञ्चदस; सत्तरस, सत्तदस; अट्ठारस, अटठादस।
पन्नबदेसेसु निच्चं, इद्य न होति चतुद्दस।
छ ती हि परस्स दसस्स ळो होति रो च; सोळस, सोरस; तेळस,
तेरस।
अडढा परेसं चतुत्थततियानं उडढतिया होन्ति यथाक्कमं;
अडढेन चतुत्थो अड्ढुडढो, अड्ढेन ततियो अड्ढतियो। कथं अड्ढतेय्यो ति ? सकत्थे ण्ये उत्तरपदबुद्धि।
दुतियस्स सह दियड्ढदिवड्ढा
अड्ढा परस्स दुतियस्स सह अड्ढसद्देन दियड्ढदिवड्ढा होन्ति; अड्ढेन दुतियो दियड्ढो, दिवड्ढो वा।
कुस्सुत्तरपदत्थे वत्तमानस्स सरादो उत्तरपदे कदादेसो होति
कदन्नं; कदसनं। सरेति किं ? कुपुत्तो; उत्तरत्थेति किं ? कुओट्ठो; राजा।
अप्पत्थे वत्तमानस्स बुस्स का होतुत्तरपदत्थे; अप्पकं लवणं कालवणं।
कुस्स पुरिसे का होति वा; कापुरिसो, कुपुरिसो,अयमप्यत्थविभासान। अप्पत्थे तु पुब्बेन निच्चं होति, ईसं पुरिसो कापुरिसो।
पुब्बापरज्ज सायमज्झेहि अहस्स अन्तो
पुब्बादिहुत्तरपदस्स अहस्स अन्झादेसो होति; पुब्बन्हो,अपरह्नो; अज्जन्हो, सायह्नो, मज्झन्हो।
|
|